چکیده:
با تاسیس حکومت ایلخانی (656-736ق)، اقداماتی در جهت سازماندهی نهاد وقف و جلوگیری از تعرض به اموال وقفی صورت پذیرفت. آب یکی از حیاتیترین نیازهای بشری است که بدون تامین آن، آبادانی امکانپذیر نیست. در دوره ایلخانی ایجاد و احیاء سیستمهای آبرسانی با توجه به آسیبهای که هجوم مغولان به زیربناهای اقتصاد ایران وارد نمود، ضروری بود. بدین سبب از ظرفیت نهاد وقف در این حوزه استفاده شد. پژوهش حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانهای به بررسی نقش وقف در ایجاد و احیاء سیستمهای آبرسانی در دوره ایلخانی میپردازد. این پژوهش موقوفات غازان ایلخانی، خواجه رشیدالدین فضلالله، سید رکنالدین و سید شمسالدین یزدی از مقامات محلی، ترکان خاتون حاکم کرمان، امینالدین بلیانی و علاءالدوله سمنانی از عارفان مشهور و سایر افراد خیر را در زمینه آبرسانی در دوره ایلخانی بررسی کرده است. بر طبق یافتههای این پژوهش در دوره ایلخانی، علاوه بر حاکمان و وزیران، بسیاری از افراد جامعه مثل حاکمان محلی، صاحبمنصبان، عرفا و افراد خیر آگاهانه از ظرفیت نهاد وقف برای ایجاد و احیاء سیستمهای آبرسانی استفاده کردهاند. درواقع ایجاد و احیاء سیستمهای آبرسانی در دوره ایلخانی در نتیجه تلاش همگانی افراد ذینفوذ جامعه صورت گرفته است و موقوفات وزیرانی مثل خواجه رشیدالدین فضلالله علیرغم گستردگی موارد وقفی، در مناطق محدودی از قلمرو حکومت ایلخانی قرار داشته است. همچنین بر اساس یافتههای پژوهش وقف قنات در مناطق مرکزی ایران مثل یزد، کرمان و اصفهان در دوره ایلخانی رونق داشته است.
Ilkhanid(656-736 AH) government, upon establishment,started measures to organize the endowment and prevent harm on the endowment property. With all damage done by Mongols’ invasion to Iran’s infrastructure during the Ilkhanid period, it was necessary to create and rehabilitate water supply systems. For this reason, the capacity of the endowment institution was used in this field. The present study used descriptive-analytical method with library resources to investigate the role of endowment in creating and reviving water supply systems in the Ilkhanid period. This research has investigated the endowments of Ghazan,Khwajeh Rashid Aldin Fazlullah, Rukn Aldin and Shams Aldin Yazdi, Tarkan Khatun, Amin Aldin Balyani and Ala al-Dowla Semnani and other benefactors in the field of water supply in the Ilkhanid period. According to the findings of this research in the Ilkhanid period, in addition to the rulers and ministers, many members of the society, such as local rulers, officials, mystics and benefactors have consciously used the capacity of the endowment institution to creation and rehabilitation of water supply systems.In fact, the creation and rehabilitation of water supply systems in the Ilkhanid period was the result of the efforts of all influential people in the society, and the endowments of ministers such as Khwajeh Rashid Aldin ,despite the wide range of endowment cases, were located in limited areas of the territory of the Ilkhanid government. Also, according to the findings of the research ,aqueduct endowment flourished in the central regions of Iran such as Yazd, Kerman and Esfahan during the Ilkhanid period.
خلاصه ماشینی:
اين پژوهش موقوفات غازان ايلخاني، خواجه رشيدالدين فضل الله ، سيد رکن الدين و سيد شمس الدين يزدي از مقامات محلي، ترکان خاتون حاکم کرمان ، امين الدين بلياني و علاءالدوله سمناني از عارفان مشهور و ساير افراد خير را در زمينه آبرساني در دوره ايلخاني بررسي کرده است .
بر طبق يافته هاي اين پژوهش در دوره ايلخاني، علاوه بر حاکمان و وزيران ، بسياري از افراد جامعه مثل حاکمان محلي، صاحب منصبان ، عرفا و افراد خير آگاهانه از ظرفيت نهاد وقف براي ايجاد و احياء سيستم هاي آبرساني استفاده کرده اند.
درواقع ايجاد و احياء سيستم هاي آبرساني در دوره ايلخاني در نتيجه تلاش همگاني افراد ذينفوذ جامعه صورت گرفته است و موقوفات وزيراني مثل خواجه رشيدالدين فضل الله عليرغم گستردگي موارد وقفي، در مناطق محدودي از قلمرو حکومت ايلخاني قرار داشته است .
چراغي(١٣٨٨) در پژوهشي تحت عنوان « تحليل نقش قنات در حيات تاريخي يزد از دوره ي ايلخانان تا دوران پهلوي اول ٦٧٤-١٣٢٠ش /١٢٩٥-١٩٤١م » مطالبي درباره قنات هاي که خواجه رشيدالدين فضل الله همداني، سيد رکن الدين و سيد شمس الدين در دوره ايلخاني در شهر يزد سهامي از آن ها را وقف نموده اند، بيان کرده است .
در اين پژوهش اگر چه به اقدامات واقفان بزرگ در دوره ايلخاني مثل غازان ، خواجه رشيدالدين فضل الله همداني، سيد رکن الدين و سيد شمس الدين يزدي اشاره شده است ، اما به سبب گستردگي موضوع امکان پرداختن به مباحثي نظير نقش وقف در ايجاد و احياء سيستم هاي آبرساني وجود نداشته است .
Waqf Qanat (Case Study: Seyyed Rokn Al-din Endowment Aqueducts in Yazd).