چکیده:
نظامیان، از پایه های اصلی ظهور و ارکان قدرت حکومت پهلوی بودند. رضاشاه برای پیشبرد اهداف خود، بهطور ویژه از نظامیان بهره برد و مناصب و امتیازات بی شماری را هم به این گروه واگذار کرد. سپهبد مرتضی یزدان پناه (1351-1273)، دوست نزدیک رضاخان، از جمله این افراد بود که در راه تاسیس و تحکیم حکومت پهلوی اقدامات زیادی انجام داد. مقاله حاضر با تکیه بر اسناد و منابع کتابخانه ای به بررسی نقش یزدان پناه در برآمدن رضاخان و استقرار او بر تخت سلطنت پرداخته است. یزدان پناه از سربازان قزاق و همکار سابق رضاخان بود که از کودتای سوم اسفند تا اواسط دوره سلطنت رضاشاه در خدمت او بود. گرچه وی در مقطعی از چشم رضاشاه افتاد، اما تا آخر عمر پست های مهمی را در اختیار داشت. فرماندهی لشکر مرکز، حکومت نظامی تهران، بازرس ارتش، فرماندهی امنیه، بازرس کل پیاده نظام، ژنرال آجودان رضاشاه، فرمانده دانشکده افسری، عضویت در شورای عالی قشون و رییس ستاد ارتش، از جمله مناصب او در دوران حکومت پهلوی است.
خلاصه ماشینی:
يزدان پناه در کودتاي سوم اسفند شرکت داشت و بعد از تصرف تهران ، نقش مهمي در بسترسازي براي سلطنت رضاشاه و انتقال قدرت از قاجار به پهلوي ايفا کرد؛ او در رخدادهاي بين ١٢٩٩ تا ١٣٠٤ که حکومت جديد روي کار آمد، پابه پاي رضاخان در سرکوب ها مشارکت داشت .
٣. عملکرد يزدان پناه در کودتاي سوم اسفند ١٢٩٩ در آستانه کودتاي سوم اسفند ١٢٩٩، يزدان پناه با درجه سرهنگي به فرماندهي پياده نظام قواي قزاق رسيد (عاقلي ، ١٣٨٠: ١٨٠٧/٣)،١ و در قشون کشي رضاخان به سوي تهران همراه او بود (يادداشت هاي سياسي ايران ، ١٣٩٤: ٢٠٣/١٠).
يزدان پناه در سال هاي بعد از کودتا همراه و حامي رضاخان باقي ماند و در زمان سردار سپهي رضاخان منصب حکومت نظامي تهران را براي خود محفوظ داشت و در لشکر مرکز به خدمت پرداخت (يکرنگيان ، ١٣٨٤: ٤٤٠).
بعد از تصميم رضاخان براي تشکيل ارتش جديد، مرتضي يزدان پناه به فرماندهي تيپ اول پياده مرکز رسيد (يادداشت هاي سياسي ايران ، ١٣٩٤: ٢٠٣/١٠؛ کرونين ، .
نقش يزدان پناه و فرماندهان نظامي در پروژه جمهوريت رضاخان براي تسلط بر امور و بسط قدرت خويش به ابزار مجلس نيز نياز داشت ، تا صورت قانوني ماجرا حفظ شود؛ لذا يکي از مهم ترين اقدام هاي او تسلط بر مجلس ، ازطريق اعمال نفوذ در انتخابات و چينش نمايندگان موافق خود به زور فرماندهان نظامي بود، که در تمام مناطق کشور قدرت اصلي در دستان آنها بود.