چکیده:
چکیده اسطوره، به عنوان گونه¬ای نگاه به جهان، ریشه در اعماق ذهن بشر و دورۀ پرستش رب¬النوع¬ها دارد. شکلگیری این نوع نگاه به مرور زمان و با گذشت سالیان دراز صورت میگیرد. به همین علت اساطیر با فرهنگ اقوام گره میخورند. این ارتباط و گرهخوردگی باعث میشود که اسطوره در طول تاریخ دائما بازتولید شود. یکی از اصلیترین جایگاههای این بازتولید آثار ادبی و هنری است. در این آثار، بازتولید گاه آگاهانه است و گاه ناآگاهانه؛ گاه به صورت مستقیم و با همان شکل است و گاه با جرح و تعدیل و به شکلهای مختلف. اسطوره گاه در برخورد با تاریخ برای ادامۀ حیات خود به لایههای ژرفتر متون پناه میبرد. این پژوهش بر آن است تا چگونگی و چرایی بازتولید ایزدبانوی "آناهیتا" را در منظومۀ "خسرو و شیرین" نظامی نشاندهد. به نظر میرسد ایزدبانوی آناهیتا از طریق ادبیات عامه در شخصیت "شیرین" و "شکر" نظامی تبلور یافته و به حیات خود در کالبدی جدید ادامه داده است.
خلاصه ماشینی:
ویژگیهای آناهیتا در آبان یشت اوستا، که برای گرامی داشتن ناهید سروده شـده ، پیکـر ناهیـد، بـا جزئیـات بسیار وصف شده است : «اردیوسورناهید یک دختر جوان بسیار برومند خوش انـدام کمربنـد بـه میان بسته راست بالا (کردة ٣٠، فقرة ١٢٦) جامه ای از پوست ببر در بـر دارد (کـردة ٣٠، فقـرة ١٢٩) و کمربندی و جبه ای پربها، پرچین و زرین در بر (کردة ١، فقرة ٧، ٦ و کـردة ٣٠، فقـرة ١٢٦) او زنی نیرومند، زیبا و خوش اندام است (کردة ٣٠، فقـرة ١٢٦) برسـم در دسـت بـا یـک گوشوارة چهارگوشۀ زرین جلوه گر است (کردة ٣٠، فقرة ١٢٧) آزاده نـژاده و شـریف (کـردة ٣٠، فقرة ١٢٦) او در میان ستارگان به سر میبرد (کردة ٢١، فقرة ٨٨) در بالای سر اردویسـورناهید تاجی با صد ستاره آراسته گذارده (یک تاج ) زیبای خوب ساخته شـده کـه از آن چنبـری پـیش آمده است (کردة ٣٠ فقرة ١٢٨) گردونۀ او را چهار اسـب نـر مـیبرنـد (کـردة ٣ فقـرة ١٣) [او] بسیار شریف یک طوق به دور گلوی نازنین خود دارد او کمربند به میان میبندد تا سینه هـایش ترکیب زیبا بگیرد و تا آنکه او مطبوع واقع شود (کردة ٣٠، فقرة ١٢٧) [او] یاری و پنـاه دهنـدة (کرده ١٦، فقره ٦٣) کسی که نطفۀ همۀ مردان را پاک کند کسی که همیشه همۀ زنان را برای زایش پاک کند (کرده ١، فقرة ٢) برای پیروزی بـر دیـوان و دشـمنان بایـد از او یـاری خواسـت (کردة ٦، ٧ و ١٢، فقرة ٢٣، ٢٦ و ٤٦)» (پورداوود، ١٣٧٧، ج ١: ٣٠٣-٢٣٣).
حال باید در جواب بـه این پرسش برآمد که چه اتفاقی برای این قسمت از آیین معابد آناهیتا در ارمنستان ، در داستان خسرو و شیرین نظامی افتاده است ؟ این سؤال وقتی مهم تر میشود که بدانیم شـیرین تـاریخی نیز دارای ویژگیهای اخلاقی مشابهی بوده است و ممکن است یکی از دلایل مخالفت بزرگـان و موبدان زمان با این وصلت همین مسئله بوده باشد.