چکیده:
یکی از دشواریها و مشکلات ساختاری دولت قاجار، مسئله ولیعهدی و جانشینی شاه قاجار بود.با وجود سیاستهایی که طراحی شده بود،این مسئله در چند برهه در فاصله انتصاب عباس میرزا به ولیعهدی تا سلطنت محمد شاه قاجار،ایران را به بحران و جنگ داخلی کشانید.ناتوانی دولت قاجار و اختلاف شاهزادگان و سیاستهای ناموفق داخلی سبب گردید تا دولتهای روس و انگلیس در یک امر داخلی مداخلات موثر داشته باشند.روسها در پی عهدنامههای گلستان و ترکمانچای حق نظارت و قیمومیت برای خود به دست آوردند و انگلیسیها نیز با نوسان در سیاست خارجی خود،از ترس خطر توسعه روزافزون نفوذ روسها در منطقه از «سیاست بیاعتنایی»به«سیاست ایفای نقش فعال»گرایش پیدا کردند و بر سر آن با روسها توافق نمودند.توافق و دخالت این دو دولت در مسئله جانشینی با اینکه خطر بحران شدید و جنگ داخلی را برطرف نمود،اما پیامدهای آن دولت قاجار را در سیاست خارجی و داخلی با مشکلات اساسی مواجه کرد.
خلاصه ماشینی:
"درحالیکه فتحعلی شاه قاجار از عباس میرزا و ولیعهدی او و تداوم سلطنت در خاندان وی حمایت میکرد و سیاست دربار و دولت قاجار نیز همینگونه بود،اما عواملی چون:فقدان قانون،بیثباتی و تزلزل در تصمیمات سیاسی،فعالیت شدید مخالفان و ارتباط آنها با دربار و بهویژه شکستهای عباس میرزا در جنگهای ایران و روس که تا حدودی وجه و اعتبار او را در دربار و نزد شاه و شاهزادگان خدشهدار ساخت،زمینه را برای دخالت خارجی فراهم آورد.
(اتکین،2831:081)اما پافشاری عباس میرزا به این شکل خود را در عهدنامه گلستان نشان داد که در ماه چهارم،روسها تعهد کردند از جانشین برگزیده شاه حمایت کنند و در امور داخلی ایران و نزاع بین شاهزادگان دخالتی ننمایند،مگر اینکه پادشاه ایران از روسها چنین درخواستی داشته باشد.
(همان:826)کمبل که خواستار دخالت صریح وزارت امور خارجه انگلیس بود، در گزارش شماره 711 مورخ 81 نوامبر 3381 به کمیته سری هند چنین نوشت:بعد از مرگ عباس میرزا که سالها نگهبان و حافظ استقلال ایران بود،این کشور در معرض خطر طرحهای روسیه قرار گرفته است.
او در 8 صفر 61/0521 ژوئن 4381 پرنس لی ون2سفیر روسیه در لندن را به وزارت امور خارجه احضار کرد و طی گفتگو با او بر حفظ آرامش داخلی ایران در جهت منافع و مصالح انگلیس و روس تأکید کرد،نسبت به بروز هرج و مرج در ایران هشدار داد و بر ضرورت اتخاذ یک رویه و سیاست مشترک بین دو دولت روسیه و انگلیس در امر جانشینی شاه قاجار تأکید نمود."