چکیده:
تحولات مهمی که در دوره قاجاریه در زمینههای سیاسی،اجتماعی و هنری به وجود آمد دستاورد گسترش ارتباطات و تماس ایران با جامعه غرب بود.هنر معماری و شهرسازی نیز همچون سایر شئونات زندگی در آن دوره کم و بیش تحت تأثیر فرهنگ و تمدن اروپا قرار گرفت.اما این تنها ویژگی معماری این دوره نیست.دستاوردهای معماری عصر قاجار تاکنون مورد بحث محافل علمی و هنری بوده است.برخی از محققین این دوره را دوران انحطاط معماری ایران و برخی دیگر آن را دوران ایجاد سبکی جدید در معماری با نام معماری دوران قاجار مینامند. معماری اوایل دورهی قاجار که به معماری پیش از دورهی ناصری نیز مشهور است ادامهدهندهی شیوهی معماری زندیه است.این دوره را میتوان ادامه و تکمیل مفاهیم و الگوهای معماری ایرانی دانست(پارسی،معمار 51:90).در این دوره بناهای بسیاری ساخته شده و به خصوص در دورهی فتحعلی شاه امکان نوآوری به وجود آمد.در این زمان استعدادهای تازه کشف شد و راههای جدیدی برای معماری به وجود آمد. یکی از نمونههای بارز این نوآوری در معماری و شهرسازی،احداث شهر سلطانآباد(اراک امروزی)است. احداث این شهر در دورهی فتحعلی شاه قاجار بیانگر خلاقیت قابل توجه در شهرسازی از پیش طراحی شده است. عامل اقتصادی(تولید محصولات کشاورزی و تولید و صادرات فرش به ویژه فرش ساروق)و نیز عامل سیاسی-نظامی(نامنی و شورشهای متعدد علیه حکومت مرکزی)علل اساسی ایجاد شهر سلطانآباد در این دوره است. بارزترین وجه تمایز شهر جدید سلطانآباد،که امروزه بافت تاریخی شهر اراک را تشکیل میدهد،با بیشتر شهرهای ایران،ساخت و سازمان کالبدی-فضایی غیر ارگانیگ آن است. بافت تاریخی اراک ویژگیهای معماری و شهرسازی قابل توجهی در خود جای داده و الگوی مناسبی در شهرسازی اسلامی به شمار میرود.