خلاصه ماشینی:
"برای درک انگیزهء ناشر از ارائه فهرست کتابهای فارسی چاپ شده تا زمان او بهتر است به احساس غرور اولیه وی توجه کنیم که خود را کسی میدانسته که توانسته یک چاپ نمونه و پیراسته از این اثر به جامعه عرضه کند، ولی در مورد ناشر اثر،یعنی حاجی موسی تاجر تهرانی،متاسفانه باز هم به جز ذکر نام او اطلاعات دیگری در دست نیست.
اما در هر حال اگر از این انتقادات صرفنظر کنیم به نظر میرسد فهرست حاجی موسی میتواند تصویر نسبتا مناسبی از گستره و عناوین ادبیات عامه موجود در ایران اواسط قرن نوزدهم را در اختیار ما قرار دهد،و گرچه بحث در مورد یکایک آثار مندرج در این فهرست در حوصلهء این مقال نیست اما دست کم میتوان گرایشهای عمدهء مشهور در مورد هریک از تقسیمات سهگانه آن را به شرح زیر برشمرد: در مورد آثار مندرج در دسته اول فهرست باید در نظر داشت که کثرت و تنوع آن آثار در حقیقت از گستردگی عمومی توجه عامهء مردم اوائل دورهء قاجار به واقعهء کربلا نشأت میگرفت.
به عنوان مثال،در بخش دوم دو اثر حماسی پرحجم«اسکندر نامه و رموز حمزه»به چشم میخورد که روایات فعلی آنها احتمالا برگرفته از نقالان و قصهسرایان آن زمان است،که از این میان میتوان آثار زیر را برشمرد:ترجمه فارسی«الف لیله و لیل»که عموما در ایران با نام«هزار و یک شب»و یا«الف لیل»شناخته میشود(نگاه کنید به محجوب 1338،بهرههای 10-7)و ظاهرا براساس متن عربی چاپ بولاق صورت گرفته بود؛مجموعه قصص و ضرب المثلهائی که بعدها با عنوان«جامع التماثیل»معروف شدند و در اصل از تالیفات هندیهای دوران تسلط مغولها به شمار میآمدند( Marzolpg 1999 a )؛اثری در مورد وضعیت عالم هستی به نام «عجائب المخلوقات»؛اثری در مورد سوارکاری و تیمارگری اسبها به نام«فرس نامه» ( Edwards 1922/col."