چکیده:
در این مقاله سیاستهای نظام مالیاتی و روندهای موجود در نظام مالیاتی دولت سلجوقی،براساس اطلاعات موجود در منابع تاریخی مربوط به این دوره مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.استفاده از روشهای مالیاتی ثابت و غیر متمرکز،و تلاش در تبدیل آن به نظام مالیاتی منظم و دیوانی،و وجود دو گونه نظام مالیاتی مبتنی بر اقتصاد طبیعی و اقتصاد پولی،از جمله ویژگیهای سیاستهای اقتصادی دولت سلجوقی در زمینه نظام مالیاتی بود. سلجوقیان گرچه از طریق روشهای مذکور،در شکل مالیاتهای مرسوم غالب درآمدهای دیوانی را تامین میکردند،اما اعمال مالیاتهای نامرسوم،دیگر بعد نظام مالیاتی دولت سلجوقی بود.برای حاکمان سلجوقی قلمرو سیاسی در حکم خصوصی و خاندانی و بود، که در هر لحظه و هر شرایطی،در عرصه بهرهبرداری مالیاتی قرار داشت.
خلاصه ماشینی:
1)قلمرو سیاسی به مثابه ملک سلطانی و خاندانی این نوع تفکر و نگرش سلجوقیان به قلمرو،در چندین زمینه قابل توجه و بررسی است؛ سلجوقیان بعد از فتح دندانقان و تصرف خراسان از غزنویان،(134 هـ)در ناحیه دندانقان موضعی در بیابان مرو،شورایی با حضور سران و اعضای خاندان که در امر اداره قبیله و فتوحات فعال بودند،تشکیل داده و براساس سنتهای قبیلهای اشتراک در مالکیت و حکومت،بلاد فتح شده و نیز سرزمینهایی را که قرار بود در آینده به تصرف در آورند،بین خود تقسیم کردند.
(عماد الدین اصفهانی،8131 ق:55) هرچند روش اقطاع و واگذاری آن سابقهای طولانی داشت و از دوره آل بویه و قبل از آن مورد استفاده قرار میگرفت(ابن اثیر،7141 ق:7/673)اما باید این قول عماد کاتب را پذیرفت که اقطاع به شکل رسمی و گسترده و در قالب یک سیاست اقتصادی حکومتی از دوره سلطان ملکشاه و توسط نظام الملک وزیر تحت تأثیر مقتضیات و ضرورتهای اقتصادی به کار گرفته شد،آن هم برای تأمین مواجب و مقرریهای نظامیان.
(ابن العدیم،6791:252-125-161- 061 و 001؛ابن الجوزی،5141 ق:1/231؛ابن بلخی،3631،851 و 751؛ابن الاثیر،7141 ق:576 و 682 و 762 و253 و 5-01/31؛عماد الدین اصفهانی،07 و 66 و56؛ابو شامه،بیتا:42- 1/62؛ابن تغری بردی الاتابکی،بیتا:5/521؛مجمل التواریخ و القصص،8731:813؛ابن کثیر، 2241:147 و 6/606) در این شیوه بیشتر مقرریهای نظامیان و فرماندهان با نفوذ،به جای پول نقد به ملک و حق بهرهبرداری از آن واگذار شد و همین سیاست اقتصادی در رواج اقتصاد طبیعی و انحطاط اقتصاد پولی موثر بود.
(ظهیر الدین نیشابوری،2331:23؛ راوندی،3331:331-231؛رشید الدین،0691:06 و 94؛ابن کثیر،2241:7/356)سلطان ملکشاه به عنوان قدرتمندترین سلطان سلجوقی به واسطه همان سیاستهای متمرکز مالیاتی حکومت از طریق تشکیلات دیوانی،دارای خزانه پولی قابل توجه بود.
(همان،9/346) در دوره سلطان محمد بن ملکشاه هم قدرت اقتصادی حکومت در زمینه اقتصاد پولی به واسطه تشکیلات متمرکز دیوان استیفا قابل توجه بود.