چکیده:
قومس یکی از ایالتهای ایران بود که از قرن سوم هجری تا حمله هلاکو بخشی از فعالیت
اسماعیلیان در آنجا متمرکز بود. با توجه به موقعیت جغرافیایی این منطقه و وجود
قلعه گردکوه در دامغان، و انشعاب راههای مختلف به آن، تسلط بر آن نزد اسماعیلیان
اهمیت فراوانی داشت؛ به طوری که از دیدگاه حسن صباح و جانشینانش، این ایالت از ارزش
خاصی برخوردار بود.
این مقاله، ضمن بررسی فعالیتهای اسماعیلیان در قومس، اهمیت این ایالت، موقعیت
جغرافیایی و همچنین نقش آن در تأسیس و تثبیت و قدرتمندی اسماعیلیان را مدنظر قرار
میدهد.
خلاصه ماشینی:
"د) وجه تسمیه قومس در آثار مؤلفان و مورخان در مورد نام قومس اختلاف نظر وجود دارد، ولی به طور کلی سه وجه تسمیه برای قومس در منابع و کتابهای گوناگون ذکر شده است؛ از جمله محمدخان حکیم در اثر مشهورش، گنج دانش، در این باره چنین آورده: [قومس] در اصل کومه[11] بوده که خرگاهی از چوب و نی و علف در صحراها میساختند و پالیزبانان و مزرعهداران در آن نشسته پالیز و زراعت خود را حفظ مینمودند و صیادان نیز میساخته در آن نشسته بر صید کمین میکردند و جهت شاه در سر شکارگاههای شاهی ساخته کومه شه نامیدند و بتدریج خانه و ده و قریه و قصبه شده و معربش کرده کومه شه را قومس کردند و شهرکی قریب دامغان شده بود و رفته رفته خراب شده است.
[20] در شاهنامه، فردوسی نیز از دژ گنبدان یا گنبدین ذکری به میان میآورد، از جمله قسمتی از آن که مربوط به لشکر آوردن اسفندیار به زابل میشود، چنین میسراید: به شبگیر هنگام بانک خروس ز درگاه برخاست آوای کوس چو پیلی به اسب اندر آورد پای بیاورد چون باد لشگر ز جای همی راند تا پیشش آمد دو راه فرو ماند بر جای شاه و سپاه دژ گنبدان بود راهش یکی دگر سوی زابل کشید اندکی[21] انتخاب نام گردکوه یا گنبدان دژ بر قلعه شاید بدین علت باشد که قلعه بر روی قطعه کوه منفردی قرار دارد که با رشته کوههای اطراف ارتباطی نداشته است و از دور به شکل گنبدی سر به فلک کشیده میماند و عظمت و شوکت این قلعه از مسافت زیاد به خوبی مشاهده میشود."