چکیده:
جوامع الحکایات و لوامعالروایات یکی از مهمترین کتب فارسی قرن ششم و هفتم هجری است که سدیدالدّین محمّد عوفی آن را به چهار قسم تقسیم نموده است؛ وی قسم دوّم جوامع الحکایات را در بیان اخلاق حمیده و سیر مرضیه و قسم سوّم را در بیان اخلاق مذموم اختصاص داده است.
همچنین یکی از مهمترین آثار اخلاقی قرن نهم هجری، بهارستان جامی است که به تقلید از گلستان سعدی، با نثری آمیخته به نظم نگاشته شده است. در این مقاله به «تحلیل درونمایههای اخلاقی در جوامع الحکایات عوفی و مقایسهی آن با بهارستان جامی» میپردازیم. روش این پژوهش تحلیلی ـ توصیفی است. نتایج بهدستآمده در این تحقیق نشان میدهد که رویکرد عوفی و جامی در این آثار مبارزه با نفس و رذایلی چون دنیاپرستی و آزمندی است. آنان میکوشند آدمیان را بهسوی فضایلی چون جود و کرم، جوانمردی، قناعت، عبادت و بندگی درگاه حق ترغیب کنند. عوفی و جامی، در بیان مباحث اخلاقی، هدف نهایی و غایی انسان را تزکیهی نفس و دوری از فساد و تباهی برای نیل به کمالات عالی و سرانجام تقرّب به خدای یکتا میدانند.
خلاصه ماشینی:
عوفی در کتاب خود سوای دیباچهی جامع و کامل هر یک از فضایل و رذایل اخلاقی را در بابی جداگانه با مقدمه و نتیجهای آورده است؛ اما جامی در بیان مباحث اخلاقی هیچگونه تقسیمبندی خاصی قائل نشده، ولی نظریات او ریشه در فرهنگ و روایات فرهنگ ملی- اسلامی ما دارد وی در این کتاب کوشیده بهاندازهی توان، از بیان حکایات بپرهیزد و به ذکر اشعار بسنده کند؛ زیرا اشعار دربردارندهی محتوای حکایات است.
ارزش و اهمّیّت اخلاق بررسی موضوعات و مباحث اخلاقی و تبیین مواضع دیدگاههای صاحبنظران این علم از اهمّیّت خاصی برخوردار است؛ چراکه صفات حمیده و خلقوخوی پسندیده، عامل وظیفهشناسی و معیار زندگی انسانی است و جوامع بشری در پرتو اخلاق خوب میتوانند پیوندهای دوستی بین خود را محکم کنند و از حسن روابط اجتماعی برخوردار گردند و به کامیابی و موفقیّتی که شایسته مقام انسان است، دست یابند.
خداوند در قرآن کریم میفرماید: «من نفس خود را تبرئه نمیکنم؛ چراکه نفس قطعاً به بدی امر میکند، مگر کسی را که خدا رحم کند؛ زیرا پروردگار من آمرزندهی مهربان است» (یوسف: 53) در جوامع الحکایات عوفی موردی دال بر نفس و مبارزه با نفس یافت نشد؛ اما جامی برای اینکه زشتی و پستی آرزو و هوس را بهتر به خوانندهاش منتقل کند، با استفاده از صور خیال و خلق تصاویر بدیع این آفتهای ویرانگر انسانی را به افعی و اژدهایی که با صفاتی چون کینه و دشمنی و گمراهی همراه است، یاری کند.