چکیده:
یکی از مسایل مهم در اعتقادات اسلامی، بحث معاد بوده و مسیله عالم قبر و برزخ نیز جزء چالش برانگیزترین مباحث معاد است. در میان جریان نومعتزله، حسن حنفی جایگاه ویژهای دارد. ایشان عالم قبر را فاقد حقیقت عینی دانسته و آن را زاییده ذهن بشر میداند. وی عذاب قبر را یک تصور عامیانه میداند که انسان آنچه را که در محسوسات میبیند، به عالم قبر که از دید پنهان است، نسبت میدهد. به اعتقاد وی باور به عالم قبر در اسلام، برگرفته از ادیان گذشته ازجمله یهودیت و مسیحیت و اقوام گذشته، نظیر مصریان است. همچنین ایشان به مباحث مطرح شده در مورد عالم قبر و برزخ مانند نحوه و هدف از پرسش و پاسخ، چگونگی پاداش و جزا در عالم قبر و برزخ، اشکالات متعددی وارد میکند و ادله عقلی و نقلی در این زمینه را به چالش میکشد. البته مدعیات حسن حنفی در باب عالم قبر و برزخ مبتنی بر مبانی فکری غلطی است که اتخاذ کرده است و در این پژوهش به روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، به آنها پاسخ داده شده است.
خلاصه ماشینی:
بايد توجه داشت که از ديدگاه حسن حنفي عالم قبر و برزخ وجه عقلاني و علمي ندارد؛ وی ميگويد شايد تصور عالم قبر و برزخ و پرسش و پاسخ و پاداش و جزا بهخاطر ميل انسان به غلبه بر مرگ و ادامه زندگي باشد؛ زيرا اين شکاف (عالم قبر و برزخ) بين مرگ و رستاخيز، بين فنا و جاودانگي غيرمنطقي است (همان، ص 372).
از مجموعه آيات و روايات استفاده ميشود که پرسش و پاسخ مادي نيست؛ بلکه روحي است؛ يعني اين روح انسان است که بعد از مرگ در بدن مثالي جاي گرفته و مورد سؤال و جواب قرار ميگيرد.
در مورد تفاوت رفتار نکير و منکر بين مؤمن و کافر و متقي و فاجر در قبل و بعد از پرسش و پاسخ، بايد گفت که آن ناشي از رفتار انسان در دنيا و نوع پاسخ وي به سؤالات اين دو فرشته و مأمور الهي در عالم قبر و برزخ است و قطعاً بيضابطه نيست.
com Javad Goli / Assistant Professor at the Department of Kalam (the Islamic Speculative Theology), the IKI Received: 2023/01/07 - Accepted: 2023/03/05 rzgoli639@gmail.
Reviewing and Analyzing the Kalami Presuppositions of Fiqh(Emphasizing the Topic, Purpose and the Sources of the Islamic Jurisprudence) ( Muhammad Taqi Rukni Lemuki / Assistant Professor at the Department of Philosophy and Kalam, the Imam Sadiq Institute for Islamic Sciences rokni44@yahoo.