چکیده:
از بررسی اسناد موجود درمییابیم در بدو بنای آرامگاه فردوسی، نگارش محتوای نخستین سنگ قبر فردوسی به سیدحسن تقیزاده واگذار میشود که خلاصۀ آن به انشای محمّدعلی فروغی چنین است: «این مکان نظر به بعضی قرائن و اطلاعات به ظنّ قوی مدفن حکیم ابوالقاسم ناظم شاهنامه و داستان یوسف و زلیخا است که ...». نخستین سنگنوشته تا سالهای 1347-1343 هنگام تجدید بنای آرامگاه بر مزار فردوسی بوده و پس از تجدید بنای آرامگاه آن را برمیدارند و امحا مینمایند، امّا سبک نگارش محتاطانۀ تقیزاده با وجود رعایت جانب احتیاط موجب تردیدهایی در بین بازدیدکنندگان آرامگاه و نویسندگان میشود. از سویی این سبک نگارش محتاطانۀ او با بیانات پیشینش که به پشتوانۀ تحقیقات هرتسفلد از قطعیّت محل قبر فردوسی سخن میگفت، در تعارض است. این گونه است که محتوای نخستین سنگ قبر و سخنان در حاشیه موجب تردیدهایی در بین نویسندگان، سفرنامهنویسان و تحصیلگردگان میشود که مکانیّت آرامگاه فردوسی را در پردهای از ابهام و تردید فرومیبرد و پژوهش شتابزدۀ محیط طباطبایی با عنوان «قبر فردوسی در طول زمان» به این تردیدها دامن میزند. هرچند برداشتن و تعویض نخستین کتیبۀ قبر فردوسی اقدامی درست و بجا و بدون پشتوانۀ تحقیقی بوده است، امّا همچنان تردیدهایی در بین معاصرین باقی میگذارد. در این جستار نگارنده ضمن تدقیق در زوایای باستاننگارانۀ برخی نوشتهها و گزارشها و اقدامات زنجیروار (فریزر/ آصفالدوله/ عمادالسلطنه/ ملکالشعرا بهار/ هرتسفلد/ کیخسرو شاهرخ) و بررسی دقیق اسناد و مدارک تاریخی معاصر به این تردیدها پاسخ درست و مقتضی میدهد. جستار حاضر محدودۀ زمانی دویستسال اخیر را شامل میشود. امید است دیگر تحقیقات نگارنده در مورد مکانیابی درست قبر فردوسی راهگشا باشد. از دیدۀ فریزر آرامگاه فردوسی در سال 1822.م بنایی با گنبد کوچک بوده است و سپستر کرزن در سال 1889.م اشاره دارد که قبر شاعر بزرگ در زیربنای کوچکی است که تا هفدهسال پیش(یعنی حدود سال 1872.م) نیک معلوم بود. نگارنده در جستاری دیگر(آرامگاه فردوسی در منابع تاریخی دورۀ قاجار) بر آن است که آرامگاه فردوسی در فاصلۀ زمانی دیدار فریزر و کرزن بر اثر زلزلۀ 1883. م/ 1300 .ق خراب شده و آصفالدوله طی اقدامی بجا با تجدید بنای آرامگاه، آن را از خطر فراموشی رهانده است. در این جستار با بررسی دقیق گزارش مبسوط کیخسرو شاهرخ درمییابیم که او و هیئت همراه، ضمن تحقیق از آگاهان محلی و سالخوردگان درست در همان محلی اقدام به خاکبرداری میکنند که پیشتر آصفالدوله دست نهاده بود و دراینبین گزارشهای ملکالشعرا بهار بسیار تعیینکننده و راهگشاست. از دستاوردهای این جستار این است که به هرگونه تردید پیشآمده در دورۀ معاصر و برخی نوشتهها پاسخی دقیق و روشن و بیابهام میدهد و غبار تردید را از آرامگاه بزرگترین حماسهسرای ایران و جهان میزداید.
خلاصه ماشینی:
مکانیابی آرامگاه فردوسی بر پایة اسناد تاریخی معاصر با تکیه بر باستاننگاری دادهها (سنگنوشتهها، گزارشنامهها، خاطرات، سفرنامهها و نشریات) موسیالرضا نظری* 1 چکیده از بررسی اسناد موجود درمییابیم در بدو بنای آرامگاهِ فردوسی، نگارش محتوای نخستین سنگ قبر فردوسی به سیدحسن تقیزاده واگذار میشود که خلاصۀ آن به انشای محمّدعلی فروغی چنین است: «این مکان نظر به بعضی قرائن و اطلاعات به ظنّ قوی مدفن حکیم ابوالقاسم ناظم شاهنامه و داستان یوسف و زلیخا است که ...
ش) و همزمان با برگزاری کنگرۀ فردوسی در مقالهای در مجلۀ باختر به شرح زندگانی فردوسی میپردازد و ضمن یادکرد اقدام آصف الدوله باز به همان بنای ناتمام و سکویی(صفه، تختگاه) اشاره دارد که آصفالدوله ساخته بود و دور آن دیواری(حائط) کشیده بود: «در عهد حکومت مرحوم آصفالدوله میرزا عبدالوهاب خان شیرازی جمعی از محترمین مشهد مأمور شدند و در آن اراضی تحقیقات زیاد کردند و عاقبت باغی را که در داخل دروازه است، محل قبر حکیم تشخیص دادند و ظاهراً آثار و علائمی هم در آنجا مشهود بوده است، و همان وقت بنائی بر سر قبر حکیم با آجر ساختند که تا چند سال قبل هم هنوز پایههای آن صحن باقی بود [و نویسنده] آن را زیارت کرد»(پاژ، 1387: 219؛ به نقل از: باختر، 1313، ش 12-11).