چکیده:
در آموزههای ایرانی اسلامی از یکسو، پاکیزگی را یکی از بایستهها و فرایض دینی دانسته و رعایت آن را بخشی از ایمان فرد میداند و از سوی دیگر، انجام بسیاری از فرایض و واجبات دینی، مستلزم شستشوی تن و پاکیزگی آن است؛ ازاینرو، ساخت گرمابه2 یا حمّام در سراسر قلمرو ایران اسلامی از دوران باستان تاکنون مورد توجّه قرار گرفت. حمامها یکی از بارزترین، مردموارترین، تکنیکیترین و متنوعترین فضاهای معماری هستند. هر محله یا گذر شهرهای قدیم، در کنار دیگر بناهای عمومی و عامالمنفعه، حمّام یا حمامهایی برای استفادۀ مردم داشته است. گرمابهها و حمامها، همچنین بهعنوان یادگارهای تاریخ کهن ایران، با سبک ویژۀ معماری زمان خود، فرهنگ مردمشناسی غنی کشورمان را نیز چون درّی در دل خود گنجاندهاند. اگرچه سابقۀ ساخت حمّام به گذشتههای بسیار دور برمیگردد(ایمانیان و صبوحی، 1395: 1)، امّا بهعلت اینکه حمامها مدام در معرض، رطوبت مواد خورنده همچون: آب گرم و مواد شوینده و پاککننده چون صابون و نوره قرار دارند، آسیبپذیرتر از سایر بناها هستند(فخار تهرانی، 1384: 19). ازاینرو، متاسفانه تا کنون تعداد انگشتشماری از حمّامهای تاریخی در سراسر کشورمان، بهویژه استان گلستان بر جای مانده است. قدیمترین حمّام شناختهشده و پابرجا در استان گلستان، «حمّام اروج» یا حمّام تاریخی رامیان است که در دورۀ ایلخانی ساخته شده که متاسفانه اصل معماری تاریخی این حمّام ارزشمند نابود شده و در دورههای بعد، نوسازی و مرمت شده است. از دیگر حمامهای تاریخی استان، میتوان به حمّام کهنۀ مینودشت، حمّام خزینهای فارسیان گالیکش، حمّام کهنۀ روستای قورچای رامیان، حمامهای تاریخی گرگان و علیآباد کتول و... نام برد. گزارش پیش رو به شناسایی و معرفی یکی از کهنترین حمّامها و گرمابههای تاریخی استان گلستان و شهرستان رامیان میپردازد. یادآور میشود که این پژوهش بهگونهای تنظیم و نگارش شده است که هم مخاطب متخصص (باستانشناس، معمار و ...) از آن بهرهمند شوند و هم مورد استفادۀ مخاطب غیرمتخصص و عموم علاقهمندان واقع شود. برای نیل به این خواسته، برخی موضوعات با توضیح بیشتر در پایان و در بخش یادداشتها آمده است:
خلاصه ماشینی:
9 در برخی منابع دیگر اشاره شده است که پس از شکلگیری هستۀ اولیّۀ شهر رامیان در دورۀ زندیه در سال ۱1۸۷ هجری قمری بهوسيلۀ «حسینقلی خان جهانسوز»10 اولین گرمابه و حمّام در این شهر و در ضلع غربی حمّام فعلی ساخته شد که با توجّه به گسترش شهر رامیان حمّام قدیمی (= ایلخانی) تخریب و بهجای آن در حدود ۱۵۰ سال پیش حمّام کنونی یا اروج ساخته شد(صفری اصل، 1390: 396).
) در کنار هم و با همکاری همدیگر، آن را مرمت کرده و در راستای انجام برنامههای فرهنگی آن را به یکی از مکانهای فرهنگی پيشنهادي زير تبدیل كنند: ـ موزۀ تخصصی مردمشناسی قوم قزلباش ـ نمایشگاه دائمی یا موقت هنرهای سنّتی و صنایع دستی ـ بازارچۀ فرهنگ و هنر(برای عرضه و فروش محصولات و تولیدات فرهنگی و صنایع دستی هنرمندان رامیان) ـ کانون فرهنگی انجمنها و تشکلهای مردمنهاد رامیان ـ باشگاه ورزشی زورخانه تأکید میشود، چنانچه حمّام تاریخی اوروج مورد توجّه و حمایت جدی و فوری ادارۀ کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان و فرمانداری شهرستان و شورای رامیان قرار نگیرد، شاهد تخریب و نابودی کامل آن خواهیم بود.
. 3- حمّام تاریخی شهر رامیان در طول تاریخ خود به نامهای گوناگونی شناخته و معرفی شده است: «حمّام کهنه بهسبب تاریخی و قدیمی بودن آن، حمّام ایلخانی بهسبب شباهت معماری اولیه حمّام، بهویژه سبک آلاچیق آن به حمامهای تاریخی ایلخانی، حمّام آق اویلی به خاطر قرار گرفتن این حمّام در محلّۀ آق اویلی شهر رامیان، حمّام بای بهواسطۀ واقع شدن در محلّۀ بای شهر رامیان، نامهایی بوده است که برای نامیدن حمّام شهر رامیان از آنها استفاده شده است.