چکیده:
«علم الفرائض»، اصطلاحی فقهی است که به کیفیت محاسبه و تقسیم ارث میپردازد. نیاز عامه مردم به این علم از یک سو و وجود احادیثی ظاهراً دالّ بر ترغیب مردم به فراگیری آن از سوی دیگر، سبب شد تا در تکنگاریها و کتابهای جامع فقهی، این علم مورد بررسی قرار گیرد. بخش زیادی از این علم، شامل احکام شرعی است که مشخص میکند ترکۀ متوفّی با چه نسبتی و به چه کسانی میرسد، اما برای اجرای این ضوابط شرعی، ناگزیر به دانستن مقداری علم حساب موسوم به «حساب الفرائض» است. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی، به چیستی علمِ فرائض و جایگاه آن در علوم دوره اسلامی پرداخته است. با بررسی دانشنامههای دورۀ اسلامی مشخص شده است که برخی از دانشمندان، فرائض را شاخهای از فقه و برخی دیگر آن را شاخهای از علم حساب و برخی دیگر آن را بینابین در هر دو علم و گاهی هم علمی کاملا مستقل دانستهاند.
The content of a science called science of inheritance formed Islamic period was the process of dividing an inheritance into heirs. Due to its importance in encouraging hadiths about it, this science was vastly included in monographs and comprehensive jurisprudence books. This science primarily presents the religious rules related to the subject; However, some calculation was inevitable for applying these rules. In this article, we study the position of this science during the Islamic period. The study of the encyclopedic books shows that this science is considered a branch of Islamic jurisprudence, a branch of arithmetic, an interdisciplinary branch, or even an independent science.
خلاصه ماشینی:
قواعد این علم مشخص میکند که چه کسانی وارث متوفّی هستند و پس از فوت هر کس ، سهم الارث وارثان [به تعبیر جرجانی در تعریفات (ص ١٢): اصحاب الفرائض ] چه مقدار است ؛ بنابراین علم الفرائض شامل مباحث فقهی و نیز به ضرورت شامل مقداری علم حساب و علم نسب میشود (نکـ .
در یواقیت العلوم و دراری النجوم (مجهول المؤلف ) که بنا بر احتمالِ مصحح کتاب ، دانش پژوه، باید از تألیفات قرن ششم هجری باشد (نکـ : مقدمه کتاب ، صفحه یح )، از میان انواع علوم ، سی علم گلچین شده و درباره هر یک توضیحاتی همراه با اهم مسائل آن آمده است ؛ از جمله این سی علم ، یکی علم الفرائض است که نویسنده آن را بالاستقلال (نه شاخه ای از علم فقه یا حساب ) و با نام دیگر علم مواریث (ص ٥٦) مطرح کرده است ؛ و دو دیگر علم حساب (ص ٢٥٦) که در ذیل این علم نیز نه از حساب الفرائض نام برده و نه از دیگر شاخه های آن.
قلقشندی (قرن نهم ) در صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء در ذکر علم عدد یا ارثماطیقی ، به پنج علم اشاره میکند که یکی از آنها «حساب دور و وصایا» است و از فرائض یا حساب الفرائض نامی نمیبرد (نکـ .