چکیده:
موسیقی یکی از هنرهای ارزشمند دوره سلجوقی است که در جامعه آن عصر، بهویژه در میان طبقات بالای اجتماع، جایگاهی والا داشته است. برخلاف دیگر هنرها، اطلاعات زیادی از موسیقی این دوره وجود ندارد، اما بر اساس هنر سفالگری و متون ادبی میتوان گفت که موسیقی در حیات اجتماعی دوره سلجوقی نقش مؤثری داشته و در موقعیتهای گوناگون همچون رزم و بزم، مراسم آیینی و جشنها، عنصری کلیدی بهشمار میآمده است. پژوهش حاضر کوشیده است با استناد به آثار سفالگری و دیوان هشت تن از شاعران عصر سلجوقی، کارکردهای اجتماعی موسیقی این دوره را تحلیل و تبیین نماید. هدف این پژوهش، شناخت موسیقی دورۀ سلجوقی بر اساس آثار سفالی و اشعار این دوره است که به روش تاریخی – تحلیلی سامان یافته است. یافتههای پژوهش نشان داده که میان نقوش سفالینههای سلجوقی و اشعار شاعران این دوره همبستگی وجود داشته است.
As a branch of mathematical science, music was a valuable art during the Seljuk period. Unlike other arts, our information about the music of this period is scarce. However, based on the pottery works and literary texts, it could be deduced that music played an influential role in the social life of the Seljuk period in various situations, such as battles, rituals, and celebrations. This study tries to analyze and explain the social functions of Seljuk music based on some pottery works and the eight poem collections remaining from this time. The research findings show a correlation between the images on the pottery works and the information in the poem collections about the Seljuk musicians and musical instruments.
خلاصه ماشینی:
پیشینه پژوهش هرچند، دربارٔە موسیقی سلجوقی، پژوهش های زیادی صورت نگرفته است ، برخی تحقیقات انجام شده در این حوزه میتواند پیشینه پژوهش حاضر قرار گیرد؛ مانند خضرایی (١٣٩١) که نگرش به موسیقی در این دوره را بر اساس منابع ادبی ، تاریخی و رسالات موسیقی بررسی نموده است ؛ بحرانی (١٣٩٤) پایان نامه اش را به مطالعه سازهای موسیقی این دوره اختصاص داده است ؛ تندی و همکاراَنش (١٣٩٨) ساختار ساز عود را تشریح نموده اند؛ ثابت زاده (١٣٨٤) سیر تحول واژه های موسیقی را در شعر فارسی بررسی کرده است ؛ پورجوادی (١٣٩٢) به وضعیت موسیقی سلجوقی از نظر سنائی اشاره داشته است ؛ زارعی و شریف کمالی (١٣٩٣) نقش زنان در موسیقی این دوره را بررسی کرده اند.
) با یکدیگر و دشواری تشخیص دقیق این سازهای نقش شده بر اثر سفالی بر آن شدیم که به جز ساز چنگ ، به مطالعۀ خانواده سازهای زهی رایج دوره سلجوقی از جمله بربط یا عود و تنبور یا رباب بپردازیم که در اشعار ذیل به کار رفته است .
جدول ١: سازهای زهی (عود یا بربط ، تنبور یا رباب و هم خانواده این سازها) در آثار سفالی )به تصویرصفحه رجوع شود) شماره ١ ; شماره ٢ ; شماره ٣ ; شماره ٤ Cincinnati Art Museum - DSC04083.
یا خاقانی ، چنگ و عود را در کنار هم آورده است که در نقوش سفالگری جدول شماره ٦ (تصاویر ٢، ٥ و ٦)، ساز چنگ به همراه یکی از سازهای زهی همچون عود، رباب یا تنبور با هم نقش شده اند.
خاقانی نیز در بیتی ، سازهای چنگ ، بربط و نی را با هم آورده است که در اثر سفالی جدول شماره ٧ (تصویر ٦)، نوازندگان در حال نواختن این سازها هستند.