چکیده:
موضوع نفت در تحولات تاریخی ایران طی یکصد سال اخیر و رقابتهای نفتی دولتهای غربی به ویژه انگلستان، در ایران اهمیت خاص دارد. همزمان با رقابتهای گسترده سیاسی و اقتصادی آمریکا و انگلستان در ایران بر سرکسب امتیازات نفتی، رابرت ایمبری کنسولیار سفارت آمریکا در ایران به قتل رسید. در باره این واقعه، دیدگاه های گوناگونی مطرح شده است. برخی کوشیدهاند ماجرا را تنها به عقاید عوام ربط دهند و برخی دیگر آن را ناشی از رقابت سیاسی دولتهای غربی در ایران میدانند. با این حال، بررسی اسناد و مدارک موجود نشان میدهد که شرکت نفت ایران و انگلیس در نقش محرک در این ماجرا دست داشته است. این تحقیق با رویکردی توصیفی و تحلیلی و پس از بررسی ماهیت رقابتهای سیاسی غرب در ایران بر سر مساله نفت، در پی پاسخ به این سوال است: رقابتهای نفتی آمریکا و انگلستان تا چه حد در واقعه قتل ایمبری نقش داشت؟ فرض غالب بر این است که رقابتهای موجود بر سر امتیاز جدید نفت در ایران، انگلستان را که مدعی نفت شمال ایران بود، واداشت تا با قتل ایمبری، طرف آمریکایی را از صحنه رقابت کنار بزند.
خلاصه ماشینی:
رقابت بر سر امتيازات نفتي ،نه فقط در ايـران ،بلکـه حتـي در خـارج از مرزهـاي ايران ،از مهمترين عرصه هاي فعاليت شرکت براي کسب منافع اقتصادي و سياسـي بـود: مديران شرکت بخشي از درآمدهاي حاصل از فروش نفـت ايـران را دور از چشـم دولـت ايران ، در خارج از ايران سرمايه گذاري کردند و به اکتشافات جديـد، تأسـيس ناوگـان و تأسيس پالايشگاه هاي بزرگ در خارج از کشور پرداختند؛ چندان که در پي ملـي شـدن صنعت نفت ايران ، اين شرکت توانست از نفت ايران بـي نيـازبمانـد و بعـدها بـا سـرمايه شرکت ، به عنوان يکي از سه کمپاني بزرگ جهان ، با عنوان جديد BP بارديگر راه خـود را در بازار نفت ايران بگشايد.
علت حضور ماژور ايمبري در ايران رابرت ويتني ايمبري ١، دسـتيار کنسـول ايـالات متحـدة آمريکـا در تهـران و دوسـت نزديک آلن دالس ٢، رئيس بخش خاور نزديک دپارتمان دولتي ايالات متحده ، کـه بـه عنـوان نمايندة کمپاني هاي نفتي آمريکا کوشش مي کرد وارد بازار نفت ايران شود، ديپلماتي معمولي نبود: او جاسوس حرفه اي و محقق رشتۀ حقوق در دانشگاه جرج واشنگتن ٣ و دانشگاه ييـل ٤ بود، اما اشتياق چنداني به تحقيقات دانشگاهي نداشت .
آمريکايي ها تا عصر پهلوي آگاهي چنداني از صـحنۀ سياسـي ايـران نداشـتند و بـه همين سبب ، برخي از آنها بدون بررسي اوضاع سياسي ايران و رقابت کمپاني هـاي نفتـي و حتي بدون بررسي اسناد موجود،بر اين نظرند که ايمبري را گروهي از مرتجعان به رهبري روحانيون و نيزنيروهاي نظامي ايراني به قتل رسانده انـد (٢٧٧-٢٧٥ ,١٩٨٦ ,Zirinsky).
به اين ترتيب انگلستان با اقدام به قتل ايمبري در واقع راه را براي خروج کمپاني هاي نفتي آمريکا از ايران هموار کرد.