چکیده:
رصدخانه مراغه از مهمترین رصدخانههای دوره اسلامی است که در سدۀ هفتم هجری قمری و در زمان سیطرۀ ایلخانیان بر ایران ساخته شد. پایه گذاری رصدخانه مراغه به مثابه مرکزی آموزشی و پژوهشی؛ زمینههای گردهمایی دانشمندان، گردآوری اسناد و کتب علمی معتبر و انجام پژوهش در فضایی آزاد به همراه امکانات لازم را فراهم ساخت. نتیجه آنکه ارائۀ دستاوردها و کشفیات این مرکز علمی در جهان آن روز است. آوازه و شهرت این مرکز علمی باعث گردید تا توجه بسیاری از سرزمینها را به سوی خود جلب سازد تاجایی که بعضی حکمرانان، آرزو می کردند تا بتوانند نظیر چنین مرکزی را در سرزمین خویش برپا سازند. حال باتوجه به اهمیت این مجموعه پر ارزش از نظر تاریخ علم ایران و جهان، سوالی که ضرورت پاسخگویی به آن وجود دارد، این است که عملکرد رصدخانه مراغه بهعنوان مهمترین مرکز علمی پژوهشی دورۀ ایلخانان در گسترش علم نجوم چگونه بوده که به الگویی برای ساخت رصدخانههای دیگر تبدیل شده است؟ پژوهش حاضر قصد دارد با روش توصیفی-تحلیلی و با اتکا به منابع کتابخانه ای به این سوال پاسخ بدهد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که رصدخانه مراغه به تمام معنی یک مرکز علمی پژوهشی و آموزشی بود. این بنیاد علمی بی نظیر همچون فرهنگستانهای پیشرفته امروزه، فضای بسیار وسیعی را در جای مناسبی در مراغه به خود اختصاص داده بود که باعث گردید این رصدخانه به عنوان مهمترین مرکز علمی پژوهشی و نجومی دورۀ ایلخانان در سدۀ هفتم هجری قمری شناخته شود.
Maragheh Observatory was built as one of the most important observatories of the Islamic period in the seventh century AH during the Ilkhanid domination of Iran. Establishment of Maragheh Observatory as an educational and research center; Facilitated the gathering of scientists, the collection of credible scientific documents and books, the conduct of research in the open air, and the necessary facilities. The result is the presentation of the achievements and discoveries of this scientific center in the world of that day. The reputation of this scientific center attracted the attention of many lands to the point that some rulers wished to be able to establish such a center in their land. Now, considering the importance of this valuable collection in terms of the history of science in Iran and the world, the questions that need to be answered are what factors and roles played in the construction of the Maragheh Observatory as the most important scientific research and astronomical center of the Ilkhanate period.What was Khajeh Nasiral-DinTusi in this important matter? Also, how has the Maragheh Observatory functioned in spreading the achievements of astronomy in the Ilkhani era, which has become a model for the construction of other observatories? The present study intends to answer these questions using a descriptive-analytical method and relying on library resources. The research findings indicate that the Maragheh Observatory was in every sense scientific research and educational center. Like today's advanced academies, this unique scientific foundation had a very large space in a suitable place in Maragheh, which made this observatory known as the most important scientific research and astronomical center of the Ilkhanate period in the seventh century AH.
خلاصه ماشینی:
حال باتوجه به اهمیت این مجموعه پر ارزش از نظر تاریخ علم ایران و جهان، سؤالی که ضرورت پاسخگویی به آن وجود دارد، این است که عملکرد رصدخانه مراغه بهعنوان مهمترین مرکز علمی پژوهشی دورۀ ایلخانان در گسترش علم نجوم چگونه بوده که به الگویی برای ساخت رصدخانههای دیگر تبدیل شده است؟ پژوهش حاضر قصد دارد با روش توصیفی-تحلیلی و با اتکا به منابع کتابخانهای به این سؤال پاسخ بدهد.
دستۀ دوم آثاری هستند که به جنبۀ باستانشناختی رصدخانه مراغه پرداختند که از آن جمله میتوان به موارد ذیل اشاره کرد: 1- «بررسی و تحلیل ماهیت کاربردی معماری صخرهای تپه رصدخانه مراغه»(1397) نوشته سعید ستارنژاد و همکاران؛ 2- «کشف مجموعه علمی رصدخانه مراغه (یکی از معروفترین مجموعههای علمی و نجومی شناخته شده در دنیای شرق)»(1356) نوشته پرویز ورجاوند؛ 3- «کنکاش در بقایای رصدخانه مراغه نخستین بنیاد بینالمللی علمی پژوهشی عصر ایلخانی»(1385) نوشته جواد شکاری نیری؛ 4- «تعیین عملکرد و طرح معماری واحدهای نجومی مکشوفه در رصدخانه مراغه»(1395) نوشته جواد شکاری نیری؛ 5- کتاب «کاوش رصدخانه مراغه و نگاهیبه پیشینه دانش ستارهشناسی در ایران»(1366) نوشته پرویز ورجاوند؛ 6- پایان نامه «طرح مجموعه علمی تاریخی خواجه نصیرالدین طوسی (در کنار سایت تاریخی رصدخانه مراغه)»(1376) نوشته شهرام باباخانیان؛ 7- رساله «بررسی و تحلیل نوآوریهای رصدخانه مراغه در نجوم محاسباتی (تدوین زیجها) و نجوم رصدی (ابزارها و آنالیز دادهها)»(1390) نوشته سیدمحمد مظفری.
(وصاف الحضره، 1269، ج1: 52-50؛ آیتی، 1383: 50) باتوجه به جو یأسآور و دردناکی که پس از حملۀ ویرانگرانه مغول و کشتارهای وحشیانه آن بر جامعه ایران حاکم گشته بود، تنها به یاری اقدام آگاهانه و سیاست روشن بینانه خواجه نصیرالدین طوسی بود که امکان جمع ساختن گروهی از زبدهترین دانشمندان باز مانده زمان میسر گردید و امکان آن بهدست آمد تا مشعل دانش و پژوهش در این سرزمین که سهمی عمده در فرهنگ جهانی بر عهده داشت، پس از تند باد ویرانگر مغول، بار دیگر فروزان گردد و حرکتی چشمگیر و بنیادی در زمینههای مختلف علمی آغاز گردد.