چکیده:
چالشهای فکری عصر مشروطه در بین منورالفکران و علمای شیعه موجب شفافیت تفکرات این دو گروه نخبه گردید. علما خواهان مجلس و حکومت مبتنی بر اسلام بودند، اما منورالفکران به دنبال مجلس غربی بودند و نوعی دینستیزی را در قالب سکولاریسم مطرح میکردند. در این جستار، تفکرات دو نمونه از علمای عصر مشروطه، با روش تحقیق تاریخی مطالعه میشود. این چالشها، به نظر شیخ فضلالله نوری از مکتب قم و میرزای نائینی از مکتب نجف، در مواجهه با منورالفکرانی همانند، ملکمخان، طالبوف، سپهسالار و... قرار داشت. هدف از این نوشتار، بررسی علل دغدغه فکری علما در رسیدن به سیاست اسلامی است. ازاینرو محوریترین سؤال این پژوهش آن است که چه لوایحی در مجلس شورای اسلامی موجب چالش علما و منورالفکران گردید؟ یافتهها نشان میدهد که دغدغه علما علاوه بر حفظ دین، اصلاح سیاسی جامعه ایران نیز بوده است و با خواست «عدالتخانه» به دنبال تشکیل حکومتی مبتنی بر آموزههای اسلامی بودند.
خلاصه ماشینی:
ازاینرو محوریترین سؤال این پژوهش آن است که چه لوایحی در مجلس شورای اسلامی موجب چالش علما و منورالفکران گردید؟ یافتهها نشان میدهد که دغدغه علما علاوه بر حفظ دین، اصلاح سیاسی جامعه ایران نیز بوده است و با خواست «عدالتخانه» به دنبال تشکیل حکومتی مبتنی بر آموزههای اسلامی بودند.
از گفتههای شیخ فضلالله نوری چنین به دست میآید که وی در مدل حکومتی خود، نظامی را در نظر داشت که مبتنی بر اسلام باشد و بر اساس قانون اسلامی و مجلسی که تحت نظارت فقها باشد، به امور کشور رسیدگی کند و حکومت مشروطه را مقید به شریعت میدانست.
ایشان معتقدند در عصر غیبت امام زمان (عج)، از باب دفع افسد به فاسد، میتوان نظام مشروطه مذهبی را به وجود آورد؛ هرچند نظام سیاسی مشروطه نظام مطلوب نیست، بلکه قدر مقدور حکومت اسلامی شیعه، خواهد بود (نامدار، 1376: 264) ازاینرو مشروطه مورد نظر نائینی مشروطه مذهبی است که مجتهدین عدول بر آن قوانین نظارت کنند.
بنابراین در گفتار هر دو نمونه از نخبگان مذهبی میبینیم که آقا شیخ فضلالله حکومت را مقید به شریعت، و میرزای نائینی نیز مقید به مذهب کرده است و هر دو با مدل حکومتی که منورالفکران به عنوان حکومت مشروطه در نظر داشتند و به صورت مطلق بیان میشد، مخالف بودند.
عمدهترین اختلاف شیخ فضلاللَّه و میرزای نائینی با لوایح مورد نظر منورالفکران، این بود که آنان میگفتند حکومت مشروطه، تأسیس قانون، نظارت فقها، مساواتخواهی مشروطهخواهان، آزادی و تأسیس مجلس شورای ملی باید با نگاه اسلامی باشد؛ اما منورالفکران بهدنبال جدایی دین از سیاست (سکولاریزم) بودند که با مبانی فقهی و دینی علما مطابقت نداشت.