چکیده:
مهارت و استادی شهریار در غزل فارسی، همواره از جهات گوناگون مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است؛ از موسیقی و وزن گرفته تا ساختارهای بلاغی و ترکیبات و دقائق دستوری و... در این میان ابیات تخلص شهریار را نیز باید عرصهی دیگری از هنرمندیهای او دانست.
در بلاغت و علوم ادبی ما، ارزش زیبایی شناختی تخلص(در معنای نام شاعرانه) مجهول باقی ماند است. البته این بدان معنا نیست که شاعران بزرگ از ماهیت و ارزش تخلص غافل بودهاند، بلکه قرائن نشان میدهد شاعران بزرگی همچون شهریار، چه در انتخاب تخلص و چه در کاربرد آن معیارهایی داشتهاند. کشف این معیارها نه تنها ارزش و ماهیت تخلص را آشکار میکند بلکه به سبکشناسی شعر شاعر نیز کمک میکند. به نظر میرسد بهترین تخلص، تخلصی است که دارای سه ویژگی ایهامسازی (آرایه پردازی)، پنهان بودن و مضمون آفرینی باشد.
ابیات تخلص در دیوان شهریار از ارزشهای بلاغی، بیانی و مفهومی والایی برخوردارند. شمار بالای ابیات حاوی تخلص در دیوان او و هنرنمایی او در این ابیات از جنبههای گوناگون ادبی، معنایی و... نشاندهندهی توجه آگاهانه و خاص وی به این موضوع بوده است. در این مقاله سعی شده است تمامی موضوعات مربوط به تخلص و ابیات تخلص در غزلیات شهریار – خصوصا با تاکید بر همان سه ویژگی خاص بهترین تخلص - با شیوهای تحلیلی و آماری مورد بررسی قرار گیرد. موضوعاتی از قبیل: تعداد تخلص، انواع تخلص؛غزلیات بدون تخلص، غزلیات دارای شبه تخلص، جایگاه تخلص در ابیات تخلص، زاویهی دید در تخلص، آرایههای ساخته شده با تخلص، مضامین موجود در ابیات تخلص و....
خلاصه ماشینی:
لطف الله زاهدي، گرد آورندهي ديوان شهريار در مقدمهي اين كتاب، در خصوص چگونگي انتخاب تخلص شهريار مينويسد: "در اوایل شاعری، بهجت تخلص میکرد، بعداً دوباره با فال حافظ تخلص خواست که دو بیت زیر شاهد از دیوان حافظ آمد و خواجه تخلص او را شهریار تعیین کرد: که چرخ این سکهی دولت به نام شهریاران زد - روم به شهر خود و شهریار خود باشم" (مقدمهی دیوان، ص 19، به قلم آقای زاهدی) البته انتخاب غير مستقيم تخلص شهريار از سوي حافظ، بحث ديگري را به پيش ميكشد كه آن رسم" اعطاي تخلص به شاعران" در ادوار مختلف بوده است: تخلص شهریار جزو تخلصهای اعطا شده: انتخاب تخلص همیشه به اختیار شاعر نبوده، گاه آنرا درخواست کرده و گاه برایش تعیین کردهاند.
موارد ذكر تخلص شهريار در محل قافيه: (19 مورد) بلكه بياريم بار را (ص 80) / پير و جوان (ص 127)/ شهرياري من(ص 128) / چشم انتظار (ص 129) / خزان جاوداني (ص 157) / سكه دولت (ص 181) / ياران را چه شد (ص 192) / داغ ياران (ص 193) / جلوه جلال (ص 219) / شاهد ملكوتي (ص 248) / افسانهي روزگار (ص 268) / صيرفي روزگار (ص 272) / به ياد تهران (ص 273) / شمع ما چراغ دل است (ص 280) / خمار انتظار (ص 298) /شهريار خود باشم (ص 309) / كاروان شوق (ص 321) / وحشي شكار (ص 327) / كارزار (ص 384) / ردالمطلع (تكرار مطلع در مقطع يا بيت تخلص): مبحث رد المطلع از نظر بلاغت مربوط به صنایع لفظی بدیع است، اما از آنجا که در این فن، بیت مطلع در بیت مقطع – بیت تخلص- تکرار میشود، این موضوع را در غزلیات شهریار بررسی میکنیم: در تعریف رد المطلع آمده است: " هرگاه شاعر مصراع اول یا دوم مطلع غزل یا قصیده را در مقطع تکرار کند، آن را رد المطلع میگویند.