چکیده:
مشهد (زیارتگاه) محسن، منسوب به فرزند امام حسین علیه السلام، واقع در شهر حلب، از مهمترین زیارتگاه های شیعه و اهل بیت علیهم السلام در کشور سوریه به شمار میآید و ساختمان تاریخی و کهن آن نیز از نظر معماری درخور توجه است. در این نوشتار، نخست با استناد به منابع تاریخی معتبر، وجه تسمیه و تاریخچۀ زیارتگاه و تحولات معماری آن را بررسی، سپس موقعیت جغرافیایی و توصیف دقیق ساختمان آن را بیان و در ادامه، سنگنوشته های موجود در بنا را بهدقت بازخوانی کردهایم. در پایان نیز به اختصار، وجوه اهمیت و ویژگیهای خاص زیارتگاه محسن، به عنوان یک بنای یادمانی کهن شیعی، بیان شده است.
خلاصه ماشینی:
زیارتگاه محسن بنامام حسین؟ع؟ در حلب؛پژوهشی در تاریخ و معماری احمد خامهیار پژوهشگر و دکترای تاریخ تمدّن اسلامی چکیده مشهد (زیارتگاه) محسن، منسوب به فرزند امام حسین؟ع؟، واقع در شهر حلب، از مهمترین زیارتگاههای شیعه و اهل بیت؟سهم؟ در کشور سوریه بهشمار میآید و ساختمان تاریخی و کهن آن نیز از نظر معماری درخورتوجه است.
تا به امروز، بر سردر زیارتگاه محسن، که از دورۀ ایوبی باقی مانده، کتیبهای وجود دارد که در آن به بازسازی سردر بهدست «طارق بنابیغانم بنطریره» اشاره شده و تاریخ این بازسازی، سال 604ق، در روزگار حکمرانی ملک الظاهر غازی (حکومت: 582 تا 615ق) فرزند صلاحالدین ایوبی بیان شده است.
امروزه بر نمای بیرونی شبستان زیارتگاه، در ضلع جنوبی صحن آن، کتیبۀ دیگری از دورۀ ایوبی وجود دارد که در آن به بازسازی این محل بهدستور ملک الظاهر در سال 609ق اشاره شده است.
[26] ظاهراً کتیبۀ موجود در ضلع شمالی صحن، ناظر به این بازسازی است؛ اما در این کتیبه، تاریخ بازسازی بنا سال 632ق بیان شده است؛ لذا بهنظر میرسد فرو ریختن و بازسازی دیوار شمالی زیارتگاه، نه در دورۀ ملک الناصر یوسف، بلکه در دورۀ پدرش ملک العزیز محمد رخ داده است.
ابن شدّاد آخرین تحولات در تاریخ زیارتگاه محسن را چنین شرح داده است که مغولان در زمان تصرّف حلب در سال 658ق، فرشها، ظروف نقره و اشیای گرانبهای موجود در زیارتگاه را غارت، و قبر محسن، درها و دیوارهای زیارتگاه را تخریب کردند؛ اما پس از شکست مغولان و سلطۀ ممالیک بر سرزمین شام، بهدستور ملک الظاهر بیبرس (حکومت: 658 تا 676ق)، پادشاه مقتدر مملوکی، زیارتگاه محسن بازسازی شد و برای آن متولّی و امام جماعت و مؤذّن تعیین گردید.