چکیده:
با گسترش قلمرو اسلامی و فتح مناطقی از آسیا و شمال آفریقا در سده های اول و دوم هجری قمری و ورود بردگان و اسرا، بستر مناسبی برای کنیزداری جامعه عرب فراهم شد. گروهی از این کنیزان که از مولای خویش صاحب فرزند شدند، اُمّ ولد نامیده میشدند. پژوهش پیش رو درصدد است رویکرد افراد جامعه نسبت به اُمّ ولدها و نقش ائمه اطهار (ع) در ارتقاء منزلت اجتماعی آنها را مورد واکاوی قرار دهد. بدین منظور نوشتههای تاریخی و غیر تاریخی برای درک اجتماعی موضوع، مطالعه و سپس پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی ارائه شده است. نتایج این پژوهش نشان میدهد در شرایطی که کنیزان و اُمّ ولدها در جامعهی عرب جایگاهی نداشتند و مورد تحقیر و تبعیض قرار میگرفتند، ائمه(ع) ضمن حمایت حقوقی از کنیزان، با آزاد کردن و انتخاب آنها به عنوان همسر، عملاً الگویی از رفتار درست و اسلامی را در چارچوب خانواده ارائه دادند و جایگاه و منزلت اُمِّ ولدها را به عنوان همسران و مادران فرزندان خود ارتقاء بخشیدند.
خلاصه ماشینی:
بردگي قبل از ظهور اسلام، در دوران رسالت و خلافت پرداخته است، و همچنین از منابع مربوط به زندگينامههایي که براي همسران اُمّولد امامان علیهم السلام نوشته شده مانند کتاب زيستنامه مادر امام رضا علیه السلام نوشته ناهيد طيبي 1 بهره برد.
پس از مطرح شدن راهکار اُمّولد براي ملک يمين (ابزارنگري)، جامعه عرب و اسلام با اشتياق به استقبال آن رفت و حتي قانونهايي نيز براي آن وضع کرد که در جامعه اجرا نشد، مثلاً در صورتيکه صاحب کنيز با اعلام نسب فرزند، کنيزش را فرزند خود ميناميد، اين تصميم در بعضي مواقع از سوي اقوام و فرزندان ديگر پذيرفته نميشد و پسران و برادران مالک پس از مرگ او، کنيززاده او را به بردگي ميفروختند، مانند نصيب بن رياح که چون مادرش کنيز بود پس از مرگ رياح توسط عمويش به عبدالعزيز بن مروان بن حکم فروخته شد.
6 نقش ائمه علیهم السلام در ارتقای منزلت اجتماعي اُمّولدها در شرايطي که خلفاي اموي و عباسي و به تبع آنان صاحبان قدرت و ثروت براي حرمسراهاي خود کنيزکان زيبارو و صاحب هنر، با رنگ و نژادهاي متنوع خريداري ميکردند 7 و برخي از اين کنيزکانِ مجلسآرا، با دلفريبي و فرزنددار شدن از خلفا، امولد شمرده ميشدند، نحوه برخورد ائمه علیهم السلام با طوسي، المبسوط في فقه الاماميه، ج 6، ص 186 ـ 185؛ غزالي، کيمياي سعادت، ج 1، ص 331؛ حر عاملي، وسائل الشيعه الي تحصيل مسائل الشيعه، ج 23، ح 2.
روايات متعددي گوياي اين مطلب است که امام حسن عسکري علیه السلام ، قبل از شهادت، روزي با مادر خود درباره کليني، الکافي، ج 3، ص 217.