چکیده:
درج عبارت «شاهنشاه ایران» بر سکهای از اتابک قزل ارسلان (582-587ق) از اتابکان آذربایجان (541-626ق) امری بدیع و منحصربهفرد به شمار میآید. هر چند استعمال واژۀ شاهنشاه بر سکهها در ایران بعد از اسلام امری جدید نبود و توسط امرای آلبویه و سپس سلجوقیان در سکهها مورد استفاده قرار گرفته بود؛ اما در کنار هم قرار گرفتن دو واژۀ «شاهنشاه» و «ایران»، در تاریخ ایران بعد از اسلام در سکه قزل ارسلان امری نو تلقی میشود. این امر در تاریخ ایران بعد از اسلام نهتنها سابقه نداشت، بلکه تا دوران نادرشاه افشار تکرار نگردید. مسألۀ اساسی در تحقیق پیشرو بررسی و واکاوی علل به کار بردن عبارت «شاهنشاه ایران» در سکه قزل ارسلان از اتابکان آذربایجان است. یافتههای پژوهش بر این اصل استوار است که اتابک قزل ارسلان پس از آن از سوی خلیفۀ عباسی در برابر سلطان طغرل سوم سلجوقی، مقام سلطانی یافت و مشروعیت دینی را کسب نمود، در پی کسب مشروعیت از طریق به کارگیری نمادهای ایران باستان بود. از اینرو با ضرب سکه با عبارت «شاهنشاه ایران» و نقر نمادهای ایران باستانی درصدد کسب مشروعیت برآمد. نکتۀ حایز اهمیت این است که منطقۀ آذربایجان یکی از کرسیهای فرهنگی در دوران ساسانی به شمار میآید و سنتهای ساسانی در این منطقه ریشهدار بوده است. علاوه بر این در اشعار شاعران مکتب آذربایجان معاصر قزل ارسلان علایق ایران باستانی به چشم میخورد که بهطور مسلم، قزل ارسلان تحت تأثیر این علایق بوده است. در این راستا با توجه به قتل نابهنگام وی و بررسی دیوان اشعار شاعرانی چون ظهیر فاریابی و خاقانیشروانی به عدم موفقیت قزل ارسلان در کسب مشروعیت ثانویه متکی بر هویت ایرانی پی خواهیم برد.
The inscription of the phrase “Shah of Iran” on a coin from the era of the reign of Qizil Arsalan (582-587 AH), one of the Atabeks of Azerbaijan (541-626 AH), is considered a novel and unique deed. The use of the word “shah” on coins in post-Islamic Iran was not new, and the rulers of the Buyid dynasty and then the Seljuk dynasty used this word on their coins; but the juxtaposition of the two words “shah” and “Iran” is considered new in the history of post-Islamic Iran. This not only was unprecedented in the history of post-Islamic Iran, but was not repeated until the reign of Nader Shah Afshar. The main issue in this research is the study and analysis of the reasons for using the phrase “Shah of Iran” on this coin. After gaining religious legitimacy, Qizil Arsalan sought to gain national popularity. Therefore, he had silver coins minted and the words “Shah of Iran” inscribed on them — silver and shah being the symbols of ancient Iran. It is important to note that the region of Azerbaijan was one of the bases of cultural ideology during the Sassanid era, and Sassanid traditions were rooted in this region. In addition, the poetry of the Azerbaijani school reflect the poets’ interest in Iranianism, and this influenced Qizil Arsalan. Considering his untimely murder and reviewing the poetry collection of poets such as Zahir Faryabi and Khaghani Shervani, we realize the failure of Qizil Arsalan in gaining national popularity.
خلاصه ماشینی:
یافته های پژوهش بر این اصل استوار است که اتابک قزل ارسلان پس از آن از سوی خلیفۀ عباسی در برابر سلطان طغرل سوم سلجوقی، مقام سلطانی یافت و مشروعیت دینی را کسب نمود، در پی کسب مشروعیت از طریق به کارگیری نمادهای ایران باستان بود.
بدین ترتیب با بررسی تحولات سیاسی و واکاوی سکه های دورة حاکمیت اتابک قزل ارسلان سومین حاکم از اتابکان آذربایجان صفحه های تاریکی از تاریخ ایران روشن خواهد شد.
سؤال اصلی تحقیق بر این اصل استوار است که چرا قزل ارسلان اتابک آذربایجان عبارت «شاهنشاه ایران » و دیگر نمادهای ایران باستانی را بر سکه هایش حک نمود؟ فرضیۀ تحقیق بر این اصل استوار است که قزل ارسلان ضمن آنکه از حمایت خلیفۀ عباسی در برابر سلطان سلجوقی برخوردار بود و موفق به کسب مشروعیت دینی و اولیه گردید، برای کسب مشروعیت ثانویه به هویت ایرانی متوسل گردید.
پیشینۀ تحقیق در خصوص پیشینۀ تحقیق میتوان گفت که در میان کتاب های سکه شناسی صرفا در کتاب «سکه های شاهان اسلامی ایران » ترابیطباطبایی به معرفی سکۀ منحصربه فرد قزل ارسلان که عبارت شاهنشاه ایران بر آن درج شده است ، اشارة گذرایی داشته است که این سکه در مجموعۀ شخصی ترابیطباطبایی نگهداری میشود و دسترسی به این سکه برای نگارندة این مقاله ممکن نمیباشد؛ اما با بررسی و جستجو، سکۀ دیگری که عکس آن با کیفیت بهتری در مقاله آورده شده است ، در مخزن موزة میراث فرهنگی استان زنجان یافت گردید.