چکیده:
نظام دیوانسالاری ایران، با قدمتی دست کم دو هزار و پانصد ساله، وارث عناصر و خصوصیاتی است که بهرغم آنکه در طول تاریخ خود دچار دگردیسی و تغییرات فراوانی شده و بسیاری از این عناصر جامة نو بر خود کردهاند، بهطور معناداری تحتتاثیر عوامل، رخدادها و تحولات و فرآیندهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زمانۀ خود (در هر دورة تاریخی) بودهاند. مقالۀ حاضر با هدف شناسایی ویژگیها و تغییرات و تحولات نظام دیوانسالاری ایران، از بدو پیدایش تا پایان عهد باستان (فاز نخست پژوهش)، با بهرهگیری از روش کیفی ساختارگرا، به وارسی و تبیین عوامل موجد و بازدارندۀ نهاد دیوان سالاری در ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پرداخته است. نخستین ساختار اداری سازمان یافته که می توان برای تبیین آن از مفهوم دیوان سالاری بهره برد، ریشه در سلسلۀ هخامنشی و به ویژه دورۀ شاهنشاهی داریوش اول دارد. پس از آن، در دورۀ سلوکیان و اشکانیان نیز، همان روش در ادارۀ امور کشور تداوم می یابد. دیوانسالاری در دورۀ ساسانیان، اندازه و ابعاد گسترده تری را حاصل می کند و به نظامی مسلط در کنترل و اداره قلمرو شاهنشاهی مبدل می گردد و صورت بندی منسجم و هنجارمندی پیدا می کند. نظام پاتریمونیال، در ابتدای دوره ماد، نقش ویژه ای بر شکل گیری آغازین نهاد دیوان سالاری در ایران داشته است؛ اما به تدریج، این نهاد، نظم و سازمان منسجمی پیدا کرده و تحت تاثیر عوامل متعدد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دگردیسی می یابد. در دوره هخامنشیان و ساسانیان، بسط ساختاری و قدرت نهادی دیوان سالاری ایرانی به حدی افزایش می یابد که به الگویی جهانی در آن روزگار مبدل می شود.
The bureaucratic system of Iran, dating back at least two and a half thousand years, inherits elements and characteristics that have undergone many metamorphoses and changes throughout their history, and many of these elements of the New Jubilee have been significantly influenced by factors and factors. The political, social, cultural and economic developments and processes have been of their time (in every historical period). This article aims to identify the features and changes of the Iranian bureaucratic system from the beginning to the end of antiquity (first phase of research), by using a qualitative structuralism method, to examine and explain the factors borrowing and deterring the bureaucratic institution in political, social, economic and cultural dimensions. The first organized administrative structure that can be used to explain the concept of bureaucracy has its roots in the Achaemenid dynasty, and especially in the reign of Darius I. Then during the Seleucid and Parthian period, the same method continued in the affairs of the state. Bureaucracy in the Sassanid era attains wider size and dimensions, becoming a dominant system of control and administration of the Imperial Territory, and finds coherent and normative formulation. The Patrimonial system, at the beginning of the Medieval period, had the particular role in the early formation of the bureaucratic institution in Iran; Find out. In the Achaemenid and Sassanid periods, the structural expansion and institutional power of Iranian bureaucracy increased to such an extent that it became a global model of the day.
خلاصه ماشینی:
نظام پاتریمونیال ، در ابتدای دوره ماد، نقش ویـژه ای بر شکل گیری آغازینِ نهاد دیوان سالاری در ایران داشته است ؛ اما به تدریج ، ایـن نهاد، نظم و سازمان منسجمی پیدا کرده و تحت تأثیر عوامل متعدد سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگـی دگردیسـی مـی یابـد.
از سوی دیگر، باید اذعان داشت که شناخت و پیشـینه شناسـی نظـام دیـوان سـالاری و ویژگی های اصلی و بارز آن و نیز وارسی عوامل و مؤلفه های یاد شـده و تـأثیرات شـان بـر ساختار و نظام ادارة کشورها- از بدو تأسیس تا عصر حاضر- می تواند در تبیـین و تحلیـل نقاط قوت و ضعف نظام های اداری جوامع بسیار مثمرثمر باشد؛ به ویژه آنکه جایگاه و شأن این نهاد تاریخی و تمدن ساز و نقش مؤثر و نظرگیر آن در فرآیند توسعة پایدار یکپارچـه و متوازن و همه جانبه جوامع ، مورد اتفاق نظـر بسـیاری از اصـحاب علـوم انسـانی ، بـه ویـژه متفکران دانش مدیریت و علوم اجتماعی است .
در مقاله حاضر، یافته های زیر در راستای تبیـین عوامل اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی تأثیرگذار بر نهاد دیوان سالاری و کارکردها و کژکارکردهای آن هر در چهار سلسلة ماد، هخامنشی ، اشکانی و ساسانی (دوره ایران باستان ) حاصل گردیده است .
به طور خلاصه ، عوامل سیاسی ، اجتماعی ، اقتصـادی و فرهنگـی موجـد و بازدارنـده نهـاد دیـوان سـالاری هخامنشیان عبارتند از: ١)نظم اداری و قانون گرایی هخامنشی ، بنیادی ترین شاخص های تأثیرگذار بر دولت و نهاد دیوان سالاری در این دوره بوده است .