چکیده:
آل محتاج ازجمله فرمانروایان محلی ولایت چَغانیان، در بخش علیای آمودریا، بودند که همزمان با دورۀ اقتدار امیراسماعیل سامانی (279-295ق)، در منطقۀ تحتسلطۀ خود، یعنی بخشهایی از خراسان و ری، حاکمیت داشتند. این سلسلۀ محلی دستنشاندۀ دولت سامانی نقش مؤثری در اقتدار سیاسی و نظامی آن دولت داشت. صداقت و شجاعت امیران این خاندان، ازجمله ابوعلی چغانی، در امور سیاسی، نظامی، و اقتصادی سبب شد تا به برجستهترین مقامهای حکومتی و لشکری سامانیان نایل آیند. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر بررسی اقدامات و خدمات سیاسی و نظامی ابوعلی چغانی و تاثیر آن بر اقتدار دولت سامانی است. این نوشتار بر آن است تا با رویکردی توصیفی-تحلیلی، به این پرسشها پاسخ دهد که اولاً این خاندان چگونه توانستند در این دولت به چنین جایگاه برجستهای نایل آیند و اعتماد دولتمردان سامانی را به دست آورند و ثانیاً، چه نقشی در سازمان سپاه سامانی و تحولات نظامی این دولت داشتند. یافتههای پژوهش حاکی از آن است که ظهور و سقوط چغانیان نقطۀ عطفی در تاریخ ایران محسوب میشود؛ چراکه با حذف چغانیان، بهعنوان سپهسالاران کل خراسان و در رأس آنان، ابوعلی چغانی، از صحنۀ سیاسی و نظامی دورۀ سامانیان، قدرتهای دهقانی ایرانی از اریکۀ قدرت نظامی فروآمدند و از بین رفتند. همین عامل، از عوامل مهم سقوط دولت سامانیان به شمار میرود.
Al -e- Muhtaj were one of the local rulers of Chaghanian region in upper part of the Oxus (Amu Darya) that had autonomy concurrent with period of Amir Ismaʽil Samani (279-295 AH) in their dominated area, i.e. parts of Khorasan and Rey. This local dynasty as puppet of Samanids, had effective role in political and military power of that state. Honesty and courage of emirs of this clan, including Abu-Ali Chaghani, in political, military, and economic affairs of Samanid state caused them to gain most prominent governmental and military positions of Samanids. The main issue of the current research is to investigate Abu-Ali Chaghani’s political and military measurements and services and their impact on power of Samanid state. This paper is going to respond the following questions with a descriptive-analytic approach: first, how this dynasty could reach such prominent place and obtain confidence of Samanid statesmen; and second, what role it had in organization of Samanids’ army and military evolutions. The findings suggest that emergence and fall of Chaghanian is a milestone in Iran history; since by removing Chaghanian (especially, Abu-Ali), who were generalissimos of all Khorasan, from political and military posts of Samanids, the Iranian powers of popular and low social people were waned and diminished and this is one of the important factors of the Samanids downfall.
خلاصه ماشینی:
جايگاه ابوعلي چَغاني در تعاملات نظامي و سياسي دولت ساماني 1 اصغر قائدان سارا زماني رنجبر گرمرودي 2 هوشنگ خسروبيگي 3 4 محمد سپهري چکيده آل محتاج ازجمله فرمانروايان محلي ولايت چَغانيان ، در بخش علياي آمودريا، بودند کـه هم زمان با دورة اقتدار اميراسماعيل ساماني (٢٧٩-٢٩٥ق )، در منطقۀ تحت سلطۀ خـود، يعني بخش هايي از خراسان و ري، حاکميت داشتند.
ازجمله هروي درکتاب تاريخ سـامانيان (عصـر طلايـي ايـران بعـد از اسلام ) در چند صفحه ، مطالبي را راجع به قدرت يابي نظامي-سياسي خاندان چغاني (آل محتاج ) آورده ، اما به همۀ اقدامات سياسي-نظامي آنان ، آن هم از منظر موردنظر در اين پژوهش ، نپرداخته است .
ابوعلي چغاني، از بزرگان اين خانـدان ، کـه در خدمت سامانيان به مقام سپه سالار خراسان رسيد، براي موفقيت در نبردهاي خود عليـه دشمنان سامانيان ، روش هاي خاص جنگيِ موفقي را به کار ميبرد؛ ازجمله در نبـرد بـا نيروهاي وشمگير زياري (٣٢٣-٣٥٧ق ) و ماکـان در ري در سـال ٣٢٩ق ، ايـن فنـون و روش هاي جنگي را به کار گرفت : ١.
به همين گونه ، امـراي ساماني هم ، با وجود خدمات شايان چغانيان در اين دولت ، آنان را از مشـاغل خـويش حذف ميکردند؛ چنان که پس از پيروزيهاي گستردة ابـوعلي و سـپاهيانش در غـرب ، بدخواهانش از وي به اميرنوح ساماني بدگويي کردند و باعث شـدند کـه اميـر او را از امارت خراسان ، برکنار و ابوعلي ابراهيم بن سيمجور١ را به جـاي وي بـه سـپه سـالاري خراسان در نيشابور منصوب کند و ابوعلي را به امارت ولايـات غربـي بگمـارد (نـک : ابن خلدون ، ٤٩/٣؛ ميرخواند، ٥٥٩/٤).