چکیده:
جایگاه استراتژیک کوره اَرجان در جنوب غربی ایران طی دورۀ ساسانی تا پایان سلجوقی، منجر به شکلگیری قلاع زیادی در این منطقه گردید. بررسی قلعههای تاریخی کوره اَرجان بهمنظور شناخت جایگاه و کارکرد آنها در جغرافیای سیاسی _ اداری، عوامل مؤثّر بر شکلگیری و پراکنش، پی بردن به موقعیت معابر و پهنههای ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیکِ منطقه، از مهمترین اهداف این پژوهش است. پژوهش پیشرو بر این فرض استوار است که با توجه به موقعیت جغرافیایی کوره ارجان و ارتباط آن با بنادر ساحلی خلیج فارس و مراکز حکومتی فارس و اصفهان، این منطقه از نظام منسجمی از قلاع و دژهای دفاعی، برخوردار بوده است. نتایج این پژوهش با بهرهگیری از منابع تاریخی، بررسی میدانی باستانشناختی و روش توصیفی ـ تحلیلی حاصل شده است. تحلیلِ موقعیتیِ پراکنشِ قلاع نشان میدهد به ترتیب، تنگههای ارتباطی، گردکوههای طبیعی، درّههای کوهستانی و تپه ماهورهای منطقه، در موقعیتگزینی آنها تأثیر بسزایی داشته است. کارکرد چندگانۀ استحکاماتِ این کوره در ابعاد مختلفی چون حفاظت از منابع زیستی، سازههای مرتبط با کشاورزی، حفاظت از مراکز جمعیتی و راههای ارتباطی بوده است. بررسی و مطالعۀ این قلاع در جهت تبیین مسائل مهمی چون شناخت شبکۀ قلاع اسماعیلی این کوره، اهمیت زیادی دارد.
The strategic position of Koureh Arrajan located in South-Western Iran during the Sassanian Dynasty until the end of Seljuq Dynasty led to the establishment of many castles in the region. This study chiefly aims at analyzing the historical castles of Koureh Arrajan in order to shed light on their status and roles in the political-administrative geology, factors effective in their formation and spread, as well as realizing the location of geopolitical and geo-strategic passages and zones of the region. This study is founded on the hypothesis that given the geographical position of Koureh Arrajan and its association with Persian Gulf's seaports and the governmental centers of Fars and Isfahan, the region enjoyed a coherent system of castles and fortresses. The results of this descriptive-analytical study were obtained using historical sources and archeological field research. Location analysis of the spread of the castles show that connecting straits, natural gerdkuhs, mountain valleys, and the region's mounds have had a considerable effect on their location-allocation. The multi-functionality of the fortifications of this koureh has manifested itself in various aspects such as protecting the environmental resources, agriculture-related structures, protecting centers of population, and communication paths. Studying these forts is highly important in explicating critical issues such as appreciating the network of Isma'ili castles.
خلاصه ماشینی:
مطالعه و تحلیل عوامل شکل گیری، کارکرد و اهمیت قلاع و دژهای دفاعی کوره ارجان از صدر اسلام تا پایان سلجوقی ١ حسین سپیدنامه ؛* احمد صالحی کاخکی ؛** هاشم حسینی ؛ *** ابراهیم رایگانی **** چکیده جایگاه استراتژیک کوره ارجان در جنوب غربی ایران طی دورٔە ساسانی تا پایان سلجوقی، منجر به شکل گیری قلاع زیادی در این منطقه گردید.
تداوم مرکزیت سیاسی ارجان از دورٔە ساسانی تا پایان دورٔە سلجوقی و سپس ، شهر بهبهان در پنج کیلومتری آن که فاصلۀ چندانی با این شهر ندارد و ادغام واحدهای سیاسی ناحیۀ باستانی در واحدهای سیاسی متأخر این منطقه ، امکان بازشناسی واحدهای سیاسی متقدم را از سده های نخستین اسلامی تا پایان سلجوقی، برای ما میسر کرده است ؛ در واقع ، رهیافت جبرباوری زیست بوم شناختی (دارک، ١٣٧٩: ١٢٨ـ١٢٧)، برای شناخت جغرافیای اداری کوره ارجان و به خصوص ، بخش شمالی آن (کوه گیلویه ) که در دورٔە اسلامی دارای ساختار قبیله ای با شیؤە معیشتی غالب دامپروری، به صورت جامعه ای خان سالار تا اواخر دورٔە پهلوی اداره میشد، مفید خواهد بود.
همسنجی منابع تاریخی در خصوص ایستگاه بین راهی «کنیسه المجوس » (مقدسی، ١٣٦١: ٦٧٣/٢)، با شواهد باستان شناختی کاروانسرای دژمهتابی بر مسیر ارجان به سمیرم و اصفهان (صالحی کاخکی و دیگران ، ١٣٩١: ٥٣) و همچنین آتشکده های گل سرخدان موسوم به سه گنبدان در نزدیکی تنگ تکاب (یغمایی، ١٣٧٣: ٦٤-٦٣)، حاکی از وجود مرکزی مهم از زرتشتیان ، در سده های نخستین اسلامی، در غرب کوه گیلویه و شرق شهر ارجان است که از آن به عنوان پایگاهی علمی _ فرهنگی در سده های نخستین اسلامی یاد شده است (سپیدنامه و دیگران ، ١٣٩٦).