چکیده:
یلدا نام دیگری است که ایرانیان برای شب چله به کار میبرند. معنای این واژه، یعنی میلاد، دو نظر متفاوت را دربارۀ منشا این مراسم پدید آورده است. گروهی آن را نامی بهجامانده از رسم بزرگداشت میلاد مسیح توسط ایرانیان دانستهاند، و عدهای آن را یادمانی کهن از رسم بزرگداشت میلاد خورشید یا ایزد مهر در دینی به نام مهرپرستی که بهزعم طرفدارانش در گذشتة باستانی ایران رایج بوده است، تصور کردهاند. این مقاله با ملاحظة متون تاریخی و ادبی، اعتبار این دو نظر را بررسی میکند و نشان میدهد که بر خلاف تصور عمومی، معنای لغوی یلدا (میلاد) ارتباطی با منشا این مراسم کهن ندارد و این نام از متون ادبی به زبان روزمرة مردم عادی راه یافتهاست و در دورة اسلامی به مراسمی که از دوران کهن در موعد انقلاب زمستانی برگزار میشد و به نامهایی همچون آذرجشن و شب چله معروف بود، اطلاق شده است
خلاصه ماشینی:
این مقاله با درنظرگرفتن متون تاریخی و ادبی، اعتبار این دو نظر را بررسی میکند و نشان میدهد که برخلاف تصور عمومی، معنای لغوی یلدا (میلاد) ارتباطی با منشأ این مراسم کهن ندارد و این نام از متون ادبی به زبان روزمرة مردم عادی راه یافته است و در دورة اسلامی به مراسمی اطلاق شده است که از دوران کهن در موعد انقلاب زمستانی برگزار میشد و به نامهایی همچون آذرجشن و شب چله معروف بود.
اما آثار الباقیه در فصل مربوط به جشنهای پارسیان (فرس) سخنی از یلدا بهمیان نیاورده است، بلکه آن را در فصلی که به اعمال مسیحیان ملکایی در ماههای سریانی اختصاص داده در شمار اعیاد ایشان ذکر کرده و آن را «میلاد مسیح» و زمان آن را شب پساز روز بیستوپنجم کانون اول (دسامبر) معرفی کرده است (بیرونی 1380: 362-363؛ بیرونی 1954-1956: ج 1، 240؛ مقایسه کنید با بیرونی 1386: 247).
در این میان فرهنگ زفان گویا و جهان پویا، که تاریخ تدوین آن نمیتواند پس از 837 ق باشد، دو زمان متفاوت برای شب یلدا آورده است که یکی «آخرین درجه از قوس» و «درازترین شبهاست و تاریک» که با زمان نجومی انقلاب زمستانی تطبیق میکند و ارتباطی به موقعیت زمانی یلدا در میان مسیحیان ندارد و به کاربرد جدید و مستقل این واژه در میان ایرانیان دلالت دارد؛ دیگری که «شب یازدهم که آفتاب در جدی بُوَد» با زمان شب میلاد مسیح (یلدای واقعی) در دورة زندگی مؤلف مطابقت دارد (بدرالدین ابراهیم 1389: 409).
در این قرنها یلدا که فقط بهمعنای بلندترین شب سال بهکار میرفت، بدون ملاحظة کاربرد اصلی آن برای میلاد مسیح (بیستوپنجم دسامبر)، بهتدریج جایگزین نام باستانی جشن آغاز زمستان ایرانیان شد.