چکیده:
بررسی سازمان اداری حکومتهای مختلفی که در دوره های مختلف بر ایران حکومت میکردند، نشان میدهد که تقریبا همه این حکومتها به نوعی از سازمانها یا نهادهایی با کارکرد اطلاعاتی بهره می برده اند. با توجه به کارکردهای مختلفی که یک سازمان اطلاعاتی میتواند بر عهده داشته است، در این مقاله سعی شده سه دوره هخامنشی(تاریخ باستان)، سلجوقی(تاریخ میانه)و قاجار از این منظر مورد بررسی قرار گیرند. نتایج تحقیق نشان داد، علیرغم تفاوت های فراوانی که پادشاهان دوره های یادشده از زوایای دیگر دارند، کارکرد یکسانی برای سازمانهای اطلاعاتی تعریف کرده بودند که مهمترین بعد آن نظارت بر اعضا دستگاه های اداری، نظامی و به صورت خاص حاکمان ایالات مختلف ایران بود .
خلاصه ماشینی:
نتایج تحقیق نشــان داد، علیرغم تفاوت های فراوانی که پادشــاهان دوره های یادشده از زوایای دیگر دارند، کارکرد یکسانی برای سازمان های اطلاعاتی تعریف کرده بودند که مهم ترین بعد آن نظارت بر اعضا دستگاه های اداری، نظامی و به صورت خاص حاکمان ایالات مختلف ایران بود.
نحوة تأسیس و فعالیت این سازمان که به نام چشم و گوش شاه خوانده می شــد، به صورت های مختلفی در منابع ذکر شده اســت ؛ اما معروف ترین روایت چنین است : داریوش سازمانی به نام «اسپزگان و گاوشکان ٢» طراحی نمود که یونانیان آن را «افدالموس بازیلئوس » و «بازیلئوس اوتا» می خواندند.
کارکرد سازمان های اطلاعاتی در دوره سلجوقیان : به احتمال قوی ، دورة سلجوقی ، آغاز دوران جدیدی است که در آن یک سلسله از طوایف ترک زبان با منشــأ ایلی ، بر سراســر یا بخش عمده ای از مرزهای کنونی ایران چیره شــد.
دیوان هایی که برای این منظور به کار گرفته می شد، در دوره های مختلف برحســب نیازهای زمانه تغییر می کرد؛ اما معمولا یکی از دیوان ها به اشراف تعلق داشت که زیر نظر وزیر، فعالیت می کرد (کلوزنر،٢٦:١٣٦٣).
البته ظاهرا این روش فقط در ابتدای دورة قاجار به کار گرفته می شده است و در دوره های بعدی رسم اجاره دادن حکومت بیشتر متداول بود.
این ارزیابی بر اســاس سه فرضیۀ اصلی 60 پژوهش که هر یک نوعی کارکرد برای دســتگاه اطلاعاتی در نظر می گرفت انجام شد؛ همان گونه که در پژوهش نشــان داده شد، دستگاه اطلاعاتی ایران در هر سه دوره فعال بود و به جمع آوری اطلاعات یا کسب خبر می پرداخت .