چکیده:
حافظ به گواهی دیوانش، در انتخاب واژگان وسواس ویژهای دارد. نکتۀ قابل توجه در ابیات خواجه، ارتباط واژگان است؛ که هر بیت را با زنجیرهای از تناسبات معنایی و لفظی درهم تنیدهاست. یکی از روابطی که میان مفاهیم و واژگان وجود دارد، رابطۀ جانشینی است؛ که اصطلاحاً آن را بدل بلاغی مینامیم. به این معنی که مفهومی که در پارۀ نخست بیت آمده، در پارۀ دیگر تکرار میشود. اما بهجای اینکه لفظ تکرار شود، همان معنی با لفظ دیگری تکرار میشود. از آنجا که هر لفظ بر مدلول خاصی دلالت میکند و به حوزۀ معنایی خاصی تعلق دارد، جانشین کردن دو لفظ، دایرۀ معنایی آن دو را درهم میآمیزد و سبب میشود که هر لفظ هم بر معنی خود و هم بر معنی لفظی که جانشین آن شده، دلالت کند. این ویژگی، امکاناتی در اختیار شاعر گذاشتهاست؛ از جمله ایجاد ابهام در تشخیص مدلول اصلی، دلالت چندگانۀ واژگان و گسترش معنی. خواجه از این امکانات برای معنیآفرینی و ایجاد انواع زیباییهای ادبی و هنری، بسیار بهرهگرفتهاست. در این پژوهش، تعدادی از ابیات دارای بدل بلاغی انتخاب و سپس با تحلیل رابطۀ جانشینی، تعدادی از کارکردهای این نوع رابطه بررسی شدهاست. واژههای کلیدی: حافظ، بدل بلاغی، امکانات زبانی، معنیآفرینی
خلاصه ماشینی:
سؤال این تحقیق ایـن اسـت که جانشینی واژگان از حوزه های معنایی مختلـف چـه امکانـات زبـانی ای را در اختیـار شاعر قـرار مـی دهـد؟ دیگـر اینکـه ایـن روش چـه کارکردهـایی در آفـرینش معنـی و زیبایی های ادبی در سطح بیت دارد؟ در این تحقیق با معرفی کارکردهـای بـدل بلاغـی ، به عنوان ابزاری ادبی ، تلاش شده است که در این زمینه هنرنمایی حافظ معرفی و تحلیل شود.
٢-٣- کارایی بدل بلاغی در شرح ابیات برای نشان دادن این کارایی چند بیـت را بـا توجـه بـه بـدل هـای بلاغـی ، تشـریح می کنیم : معاشــران گــره از زلف یــار بـاز کنیـد شبی خوش است بدین قصه اش دراز کنید (حافظ ، ۱۳۸۵، ص ۳۵۸) نجفی دربارة مصراع دوم این بیـت مـی گویـد: «همیشـه مصـراع دوم ایـن بیـت را این طور شنیده بودیم : شبی خوش است بدین قصه اش دراز کنید تا اینکه نخستین بار دکتر پرویز ناتل خانلری در سـال ۱۳۲۸ در مقالـه ای در مجلـة یغما و سپس در سال ۱۳۳۷ در رساله ای با عنوان چند نکته در تصحیح دیوان حافظ ، که همراه چاپ تازه ای براساس نسخة نویافته ای از دیوان حافظ منتشر کرده بود، در صحت این ضبط تشکیک کرد و گفت که مصراع دوم به این صورت صحیح است : شبی خوش است بدین وصله اش دراز کنید زیرا، بنا بر گفتة او: «زلف با قصه ربطی ندارد و قصه سرایی موجب آن می شـود کـه شب کوتاه نماید نه دراز.
حـافظ در اشـعار خود لااقل یک بار دیگر، این ترکیب را عینا به همین معنی به کار برده است : گر بدانم که وصال تو بدین دست دهد دل و دیـن را همـه دربازم و توفیر کنم بعد از شاهد مثال های فراوان از ادبیات قدیم فارسی ، نتیجه اینکه : حافظ خطاب بـه معاشران می گوید: گره از زلف یار باز کنید، زیرا شبی خوش است ، بدین (یعنـی بـا ایـن کار یا بدین وسیله ) قصه اش (قصه شب را) دراز کنید.