چکیده:
یکی از موضوعات شایسته بررسی در حوزه تاریخ دوره سلجوقیان، وضعیت مذاهب و فرقههای اسلامی تحت قلمرو آنهاست. زمانی که خلافت عباسی به دلیل درگیریهای مستمر فرقهای، به فروترین حدّ زوال رسیده بود، ظهور سلجوقیان در ایران، راه را برای تقویت دوباره مذهب تسنّن هموار کرد. ایالت جبال، به عنوان یکی از مناطق مهمّ ایرانِ عصر سلجوقی، به دلیل داشتن موقعیتی استراتژیک و پیونددهنده شرق و غرب خلافت عباسی، از اهمیت بسزایی برخوردار بود. تنوع فِرَق و مذاهب گوناگون شیعی و سنّی و پراکندگی حامیان این مذاهب در شهرهای مختلف این ایالت، نقش ایالت جبال را در تاریخ میانه ایران، بهویژه دوره سلجوقی، برجستهتر کرده بود. پژوهش حاضر، بر اساس اطلاعات مندرج در کتب جغرافیایی و تاریخی درباره شهرهای باختری ایالت جبال در دوره سلجوقیان، سعی در روشننمودن جایگاه مذهبی این منطقه دارد. یافتههای این پژوهش، نشان می دهد که در کنار حضور اقلیت شیعی زیدی و اسماعیلی در منطقه جبال، عموم منابع بر شافعیبودن این شهرها در این دوره تأکید دارند.
خلاصه ماشینی:
پژوهش حاضر، بر اساس اطلاعات مندرج در کتب جغرافیایی و تاریخی درباره شهرهای باختری ایالت جبال در دوره سلجوقیان، سعی در روشننمودن جایگاه مذهبی این منطقه دارد.
اشاره به جغرافیای مذهبی ایالت جبال در پژوهش وی، بسیار کمرنگ بوده است؛ ولی یافتههای این مقاله نشان میدهد که روند پایداری در مذهب ایالت جبال، در دوره سلجوقیان وجود نداشته است.
. ادریسی، نزهة المشتاق فی احتراق الآفاق، ج 2، ص 655؛ لسترنج، چهار شهر بزرگ: قرمیسین (کرمانشاه کنونی)، همدان، ری و اصفهان را بزرگترین شهرهای نواحی چهارگانه ایالت جبال میداند و اصفهان را بزرگترین و آبادترین این شهرها نام برده است.
البته نمیتوان انکار کرد که اقلیت شیعیمذهب در این شهر حضور نداشتند؛ برای نمونه، اذکایی، از وجود خاندانی شیعهمذهب در همدان نام میبرد که از سال250 تا 625 هجری، رئیس همدانیان بودهاند؛ ولی با توجه به مطالب پیشگفته درباره مذهب همدان و اشاره صریح منابع به این مطلب و وجود قضات، مفتیان و فقها و سایر شخصیتهای مذهبی شافعی دیگر در همدان و شهرهای اطراف آن، میتوان گفت که حضور خاندان علویان به عنوان یک خاندان شیعی در همدان در دورههای خاصی، نتیجه مهاجرت آنان به این شهر بوده که در کنار شافعیان زیست میکردند.
از منظر بستر تاریخی، در مورد تغییر مذهب شهرهای ایالت باختری جبال میتوان گفت که با حمایت خلافت عباسی از سلجوقیان سنیمذهب، از قرن پنجم هجری به بعد، رویآوردن مردم این شهرها به تسنن و شاخه شافعی، مشهود است.