چکیده:
مقاله حاضر به بررسی اوضاع فرهنگی و اجتماعی اسماعیلیه نزاری ایران در دوره الموت(۴۳۸۳-
۴») می پردازد. فرضیه مقاله آن است که اسماعیلیان نزاری ایران در این دوران از نظرفرهنگی
و اجتماعی جامعه ای پویا و فعال داشتند. از جنبه فرهنگی, نزاریان ایران به رشته های مختلف
علوم علاقه نشان داده و در زمینه بنای آثار معماری و ایجاد کتابخانه ها نیز اهتمام جدی داشتند. از
این رو دانشمندان و عالمان مسلمان مشتاق حضور در جامعه نزاریان بودند. ازدیدگاه اجتماعی نیز
جامعه نزاریان ایران» که بستر اصلی آن را مردمان نواحی کوهستانی و اقلیتی از شهرنشینان تشکیل
می دادند. انسجام و یکپارچگی کم نظیری از خود نشان داده آند. روش تحقیق این مقاله توصیفی
تحلیلی است. منابع این تحقیق مطالعات تاریخی در حیطه مورد نظر هستند. دو پرسش اصلی این
تحقیق نیز عبارتند از: اوضاع و احوال فرهنگی اسماعیلیان نزاری ایران در دوران الموت چگونه بوده
و مولفه های حیات فرهنگی آنان در این دوره از چه ویژگی هائی برخوردار بوده است؟ ماهیت طبقه
اجتماعی و میزان انسجام اجتماعی اسماعیلیان نزاری ایران در دوران الموت چگونه بوده است؟
خلاصه ماشینی:
اوضاع فرهنگی توصیف اوضاع واحوال فرهنگی نزاریان ایران در دوران الموت به سبب نگرش منفی اکثر منابع غیراسماعیلی به آنان از یک سو و نابودی بیشتر آثار فرهنگی نزاریان توسط مغولان ازسوی دیگر، با مشکلات و پیچیدگی های خاصی همراه است بگونه ای که منابع در دسترس نمی تواند نمائی کامل از تحولات فرهنگی دوران نزاریان الموت ارائه دهد؛ با این حال می توان از لابلای گزارشهای منابع گوناگون پی بردآنان به رشته های مختلف علوم علاقمند بودند و با تأسیس کتابخانه هایی مجهز درقلاع خود،که نمونه هائی جالب توجه از معماری قلاع درتمدن اسلامی هستند، توجه عالمان مسلمان را به سوی امکانات پژوهشی خویش جلب کردند.
(برای کتابشناسی آثار اسماعیلی منسوب به طوسی نک:Ivanow, 1933, p134-136؛ ,p 454,260-2631977Poonawala,؛مدرسی،1335: 195) از همین دوره نویسنده و تاریخ نگاری به نام حسن صلاح منشی یا رئیس حسن صلاح الدین منشی بیرجندی، از دبیران محتشم قهستان،کتابی در تاریخ اسماعیلیه نوشته بوده که اکنون در دست نیست ولی رشیدالدین فضل الله در جامع التواریخ از آن استفاده و مطالبی از آن را در اثر خود آورده است.
(دفتری،1376: 375) برای بررسی شماری از آثار موجود در کتابخانه های اسماعیلی به اسناد تاریخی به جامانده از نزاریان شام نیز می توان مراجعه کردکه به واسطه آنها درمی یابیم که راشدالدین سنان به هنگام حضور در الموت و همدرسی اش با حسن دوم علی ذکره السلام، جانشین محمد بن بزرگ امید، در نیمه سده ششم هجری، به مطالعه آثار فیلسوفان و به ویژه نوشته های حمیدالدین کرمانی(داعی برجسته اسماعیلی واز متکلمان وفیلسوفان دوره فاطمی) و رسائل اخوان الصفا(تألیف گروهی از دانشوران وابسته به اسماعیلیه در نیمه قرن چهارم)اهتمامی تمام داشته است.