چکیده:
این مقاله به بررسی عناصر، شکل و ساختار شهرهای ایران در دورهٔ ساسانی میپردازد. شهریاران ساسانی به شهرسازی اهمیت بسیار میدادند و بانیان بزرگ شهرها بهشمار میروند، و منابع تاریخی از وسعت شهرسازی که تقریبا در زمان همهٔ شاهان این سلسله معمول بود گواهی میدهند. در این دوره از تاریخ ایران، شهرسازی و توسعهٔ زندگی شهری باعث شد تا عناصر و ساختارهای خاصی به شهرسازی ساسانی وارد شود که هدف این مقاله، بررسی این عناصر و ویژگیها و تاثیر شهرسازی ساسانی بر دیگر دورههای تاریخ ایران است. نگارندگان بر آنند تا شهرهای ساسانی را از نقطه نظر شکل (مدور، مستطیلی و منظم) و عناصر و ویژگیهای درون آن بررسی کنند. از نظر ریختشناسی، عمدهترین عناصر مهم در شکل شهر ساسانی را کهندژ، شارستان، بازار و میدان تشکیل میدهند.
پرسش اصلی مقاله این است که عناصر سازنده، شکل و ساختار شهرهای دورهٔ ساسانی به چه صورت بوده و شهرهای ساسانی چه تاثیری بر شهرسازی دوران پس از خود داشتند.
خلاصه ماشینی:
پرسش اصلی مقاله این است که عناصر سازنده ، شکل و ساختار شهرهای دوره ٔ ساسانی به چه صورت بوده و شهرهای ساسانی چه تأثیری بر شهرسازی دوران پس از خود داشتند.
٢ در روزگار ساسانی، شهر به معنای امروزی آن را «شهرستان » میخواندند،٣ چنان که در کارنامه ٔ اردشیر بابکان به صورت «شترستان » ذکر شده است ٤ و منظور از آن ، مرکز ناحیه (استان و کوست ) بوده است .
۳-عناصر و ساختار شهر: از نظر ریخت شناسی، میتوان عمده ترین عناصر مهم در شکل شهر ساسانی را چنین برشمرد: ۳-۱-کهندژ: مجموعه ای است مرکب از کاخ ها، آتشگاه اصلی، دیوان ها، سربازخانه ها، ذخایر، خزاین و انبارهای آذوقه .
شهرهای دوران ساسانی از این قاعده مستثنی نیست ؛ اما روی هم رفته کلیتی در آن ها دیده میشود که سیمای خاصی از آن را در تاریخ شهرسازی به نمایش گذاشته است .
۵-شکل شهرهای ساسانی: شکل شهر بازتاب دهنده ساختار اجتماعی و اقتصادی مسلط بر جامعه شهری است .
نتیجه گیری: با بررسی منابع مرتبط با دوره ٔ ساسانی میتوان چنین نتیجه گرفت که ساختار اصلی شهرهای ساسانی شامل کهندژ، شارستان ، شار میانی و بیرونی، بازار و میدان بوده است که کهندژ محل استقرار حکومت و فرمانروای شهر بوده است و شارستان که خود به دو قسمت شارستان میانی و شارستان بیرونی تقسیم میشد، سکونتگاه دیوانیان ، اشراف و سپاهیان بود.
«ویژگیهای تاریخ شهرنشینی در ایران دوره اسلامی »، نامٔه علوم اجتماعی، تهران : انتشارات دانشکده علوم اجتماعی و تعاون دانشگاه تهران ، ۱۳۵۳.