چکیده:
کتاب البرهان فی أسرار علم المیزان تألیف اَیدَمیر بن علی جِلدَکی حاوی شرح کتاب الحدید جابر بن حیان در واکنشها و طبع آهن، علم الإکسیر و علم المیزان و همچنین شامل توصیف مهمی از تولید تجاری آهن و فولاد است. جلدکی ضمن اقرار به پیروی از جابر، کلام او را غیر برهانی میداند و میکوشد این نقص را جبران کند. او از کیمیاگرانی چون ابوالقاسم عراقی، ابنامیل تمیمی و آپولونیوس تیانی مجعول و ابنارفع اندلسی نام میبرد و با روش رازی در استنزال آهن مخالفت میورزد و به تشریح سخن جابر در مورد ترازوی طبیعی برای اندازهگیری قدرت مغناطیسی میپردازد. او همچنین توصیفی از ساخت و عملکرد قطبنما ارایه میکند و سپس به توجیه طلسمات و خواص جادویی سنگها و گیاهان میپردازد.
خلاصه ماشینی:
کتاب البرهان في أسرار علم الميزان يکي از مهم ترين نوشته هاي جلدکي است که تاريخ تأليف آن مشخص نيست ولي به احتمال قوي پس از نگارش نهاية الطلب در ٧۴٣ق نوشته شده باشد.
کسي اکسير را به نيکويي نميسازد مگر آنکه در جسم ، طبايع را به صورت جداگانه تعديل کند پس به مقصود که همان سنگ ما است و مانند سنگ ما عمل ميکند پس سخن ما درمورد جسم و تعديل عناصر آن است پس بايد مثل مس و يا آهن را بردارد و ابتدا با آب و سپس هوا و بعد با آتش و در نهايت با خاک آن را به عمل آورد پس از آن رنگ زايي معتدل براي اجسام به دست مي آيد (تدبيرالإکسير الأعظم ، ص٧۵).
با اين همه ساخت اکسير از آهن مطابق با کتاب الحديد جابر دشوار است ، زيرا آهن در ساخت اکسيرهاي بزرگ قابل استفاده نيست و با طلا و نقره نيز ممزوج نمي شود.
در مورد رصاصَين يعني سرب و قلع ، جلدکي قايل به سستي ذاتي طبخ اين دو فلز است ولي ميگويد که طبخشان به اندازهاي هست که ذوب شوند و چکش خوار باشند و اگر بتوان امتزاج روح و جسد را به تمام و کمال انجام داد، اجزاي ناسازگار در ذات آنها جدا مي شوند و انتقال به طلا صورت ميگيرد.
توليد آهن و فولاد در جزء چهارم کتاب جلدکي در جزء دوم کتاب البرهان سخن جابر را نقل ميکند: و داروي بزرگ آن زرنيخ است و اگر دو نوع زرنيخ براي آن به کار رود در نرم کردن آهن مؤثرتر است.