چکیده:
تهاجم مغولان از ناگوارترین و زیان بارترین حوادث تاریخ ایران است. این رویداد ناشی از برقرار شدن رابطه میان حکومت خوارزمشاه و مغولان بود. برخورد خصمانه ی سلطان محمد با مغولان باعث این فاجعه شد. مهم ترین پرسشی که این پژوهش درصدد پاسخ به آن می باشد این است که اگر روابط مغولان و خوارزمشاهیان به گونه ای دوستانه رقم می خورد باز هم ایران و ماوراءالنهر با تهاجم ویرانگر مغولان روبرو می شوند؟ ظهور چنگیزخان نمی توانست از نظر فرمانروای توسعه طلبی چون سلطان محمد خوارزمشاه دور بماند. به همین ترتیب چنگیز خان هم نمی توانست به نامدارترین فرمانروای غرب ترکستان و ماوراءالنهر بی توجه و بی اعتنا باشد. این مقدمات در کنار همجوار شدن این دو قدرت زمینه ساز برقرار شدن ارتباط بین مغولان و خوارزمشاهیان شد. چنگیز خان از داشتن رابطه ی دوستانه با خوارزمشاه خشنود بود اما سلطان محمد که قدرت مغولان را رقیبی برای خود می دانست نگاه بدبینامه ای نسبت به آن ها داشت و برای برقرار شدن رابطه ای دوستانه کوشش نکرد. نگاه سلطان محمد نسبت به مغولان و سیاست او در ارتباط با ایشان از مسائل مهم و سرنوشت ساز تاریخ ایران است. حادثه ی اترار و رویدادهای متعاقب آن که نتیجه ی نگاه و سیاست سلطان محمد نسبت به مغولان بود، خوارزم شاه نیز با مغولان یکسره به جنگ و دشمنی گذشت. در نوشتار حاضر که پژوهشی کتابخانه ای است با شیوه ی تحلیل محتوا، متون اصلی مرتبط با موضوع تحقیق جهت پاسخ گویی به پرسش های اصلی پژوهش تحلیل و بررسی شده اند.
خلاصه ماشینی:
جوینی در این باره می نویسد: «در اواخر عهد دولت او سکون و فراغت و امن و دعت بن هایت انجامیده بود و تمتع و ترفه بغایت کشیده و راه ها ایمن و فتنها 40 ساکن شده چنانک در منتهای مغرب و مبتدای مشرق اگر نفعی و سودی نشان دادندی بازرگانان روی بدان نهادندی و چون مغولان را مستقر خود هیچ شهر نبودست و تجار و آیندگان را پیش ایشان آمد و شدی نبود ملبوس و مفروش نزدیک ایشان غلائی تمام داشت و منافع بیع و شری با ایشان بنام بوده » (جوینی، ۱۳۶۶: ۴۰/۱-۳۹).
(۴۰/۱ :۱۳۶۶ چنگیزخان به دلیل روابطی که با بازرگانان برقرار کرده بود متوجه شد که داشتن ارتباط تجاری با قلمرو خوارزمشاه میتواند برای مغولان منافعی داشته باشد به همین دلیل «تمام سعی او در ابتدای امر باز کردن راه تجاری قدیم بین ایران و چین بوده و برانداختن اقوام اویغور و قراختای و نایمان و تاتار را که مانع رفت و آمد کاروان ها و موجب ناامنی راه ها شده بودند به همین نیت اقدام کرده و وقتی که با ممالک خوارزم شاهی هم سرحد شده نسبت به سلطان محمد شرایط ادب و احترام را رعایت نموده » (اقبال ، ۱۳۸۷: ۸۶).
در آستانة تهاجم مغولان به قلمرو خوارزمشاه برای بازرگانان این تصور ایجاد شده بود که چنگیزخان برخلاف سلطان محمد حامی منافع ایشان و گسترش دهندة فعالیت های بازرگانی است .