چکیده:
تعدد و تکثر نهادهای اطلاعاتی و مراجع نظارتی، از مهمترین ویژگیهای حکومت پهلوی دوم بود که این امر از ترس و نگرانی وی از بروز مخالفت های داخلی نشات می گرفت. بازرسی شاهنشاهی به عنوان یک سازمان اطلاعاتی امنیتی در نتیجه شرایط داخلی کشور در سالهای پس از کودتای 28 مرداد 1332ش. در اواخر دهه سی ایجاد شده و با یک وقفه چند ساله و تاسیس مجدد در 1347ش. تا آخر عمر رژیم پهلوی برقرار بود. حیات این سازمان به دو دوره مشخص تقسیم می شود؛ دوره اول زیرنظر سپهبد یزدان پناه و دوره دوم تحت ریاست ارتشبد حسین فردوست. سازمان در زمان ریاست یزدانپناه (1351-1337ش.) برای اطّلاع از وضعیت داخلی کشور و مبارزه با مشکلاتی چون فساد اداری و کارشکنی مقامات، نظارت بر فعالیت دیگر نهادهای امنیتی به فعالیت پرداخت و گزارش های زیادی تهیه نمود؛ ولی در نهایت سودمندی زیادی برای حکومت پهلوی نداشت و نتوانست آرزوهای محمدرضاشاه را برآورده کند. بر این مبنا پژوهش حاضر می کوشد با استفاده از روش تحلیل تاریخی، و بر پایه منابع اسنادی و کتابخانهای عملکرد (اقدامات و حوزه فعالیت) سازمان بازرسی شاهنشاهی و نتایج و پیامدهای آن در دوره اول را بررسی کند.
خلاصه ماشینی:
وضعيت نظام اداري کشور را بـه بحـث گذارده و پاسخگوي چند سؤال مهم ميباشد: بازرسي شاهنشاهي چه عملکردي در راستاي تحقـق اهداف و انجام وظايف خود داشت ؟ اقدامات اين سازمان در دور اول (رياست يزدان پناه ) چه تـأثيري در ساختار اداري کشور به جا گذاشت ؟ زمينه هاي تأسيس سازمان بازرسي در اواخر دهه سي و چهل چه بوده است ؟ براساس فرضيه نويسنده ، سازمان بازرسي شاهنشاهي در واقع مولود و زاييده شرايط کشور بعد از کودتاي سيا و امنيتي کردن جو کشور بوده است و جهـت جلـوگيري از تکـرار ضـعف خاندان سلطنت ، رژيم و شاه و با هدف نظارت همه جانبه بر کشور، نظارت برکار مديران ، مقامـات و اطلاع از نحوة مديريت کشور به وجود آورد.
به بعد مي خواست ، بي سرو صدا و هر چه بيـشتر قـدرت کشور را در دست خود بگيرد و صداي قدرتمندتري در سياست و کارهاي مملکت داشته باشد؛ گرچه تا اين زمان ساواک را جايگزين سرويس هاي امنيتي -اطلاعاتي قديمي کرده بـود (لاينـگ ، ١٣٧١: ٢٢١)، بااين حال او اين ارگان را کافي نمي دانست و براي نظارت و کنترل بيشتر و اطلاع از گوشه و کنار کشور، دائما بر وسعت اين قبيل سازمان ها مي افزود و در چنين شرايطي بود که سازمان بازرسي شاهنشاهي را -به عنوان يکي ديگر از آخرين حلقه هاي زنجيره سازمان هاي نظامي و امنيتي رژيم - تأسيس کرد.
عملکرد بازرسي شاهنشاهي در دوره اول (عصر رياست سپهبد يزدان پناه ) به محض اينکه شاه ، فرمان تشکيل بازرسي شاهنشاهي را صادر کـرد، سـازمان بـراي انجـام وظايف خود شروع به کار نمود و طي اين سال ها هيئت هايي از بازرسي به نقاط مختلف اعـزام شـد.