چکیده:
بارزترین تجلیگاه معنویت و هویت متعالی انسانی را میتوان در لایههای پنهانی هنر قدسی[1] و اوج شکوفایی هنر معماری مقدس اسلامی را میتوان در ساخت مساجد جستوجو کرد. در این بین، به نظر میرسد مساجدی که در دوران طلایی قدرت معنوی، مالی و سیاسی شیعیان در این سرزمین شکل گرفتهاند، واجد هویت معنوی ویژهای هستند. با تشکیل دولت صفوی در اوایل قرن دهم هجری و اعلام تشیع اثناعشری به عنوان مذهب رسمی، ایران بعد از قرنها، هویت ملی و سیاسی خود را بازیافت. از اینرو مذهب تشیع، بهتدریج در روح و جان ایرانیان نفوذ کرد و روح هنرمندان و معماران ایرانی به تشیع روشن گردید؛ لذا به آفرینش فضاهایی دست زدند که از روح و ماهیت تشیع سرشار بود. معماری مسجد به عنوان محمل بروز چنین عقایدی، از ظرایفی در طراحی برخوردار گشت که در دوره صفویه و پس از آن قاجار، به نهایت تکامل خویش دست یافت. در دوره قاجاریه، شیوه جدیدی در معماری ایجاد شد و معماران این زمان نیز دنبالهرو معماران صفویه بودند. در این پژوهش، سعی شده تا با مقایسه معماری دوره صفویه و یک دوره بعد از آن (قاجاریه)، به بررسی اصول، مبانی و الگوهای قدیم معماری ایران و نوآوریهایی پرداخته شود که از نظر فضا در این دوران به وجود آمده است؛ هرچند به نظر میرسد، معماری دوره قاجار، قوت لازم خلق یک معماری جدید را نداشته است. از این رو در این پژوهش، دو شاهکار هنر و معماری اسلامی و شیعی این سرزمین، یعنی مسجد امام خمینی اصفهان و مسجد شهید مطهری تهران، با بازشناخت اصول قدسی حاکم بر طراحی مساجد شیعی بررسی تطبیقی شده است. بر اساس نتایج تحقیق، میتوان تفاوت و به نوعی تکامل دوران صفویه تا قاجاریه را در عواملی چون طرح، فضا، نقوش جملات بهکار رفته در کتیبهها، رنگهای استفادهشده در تزیینات و منارهها جستوجو کرد.
1. هنر قدسی به معنای دقیق لفظ، شامل معماری و خوشنویسی است که با تار و پود صورت و معنای قرآن درآمیختهاند و گویی از آن جاری میشوند.
خلاصه ماشینی:
تبلور مفاهیم شیعی در شکلگیری مساجد دوران صفویه و قاجاریه؛ بررسی تطبیقی: مسجد شهید مطهری تهران و مسجد امام خمینی اصفهان امیرمسعود دباغ / دکتری معماری دانشگاه آزاد اسلامی / amir_dabagh@yahoo.
از این رو در این پژوهش، دو شاهکار هنر و معماری اسلامی و شیعی این سرزمین، یعنی مسجد امام خمینی اصفهان و مسجد شهید مطهری تهران، با بازشناخت اصول قدسی حاکم بر طراحی مساجد شیعی بررسی تطبیقی شده است.
(اکبری، 1390، ص125) مقایسه تطبیقی مسجد شهید مطهری تهران و مسجد امام خمینی اصفهان با آغاز دوره صفویه، کاربرد کاشیهای زیرلعابی رواج یافت و این تکنیک در مساجد به کار برده شد.
گشایش فضایی در مسجد امام خمینی اصفهان، صفویه، مأخذ: معماری مدارس علوم دینی دوره قاجار اما کار اساسی در این زمینه، یعنی گشایش فضای حیاط، در دوره قاجار صورت میگیرد و راهحلهای متعددی برای آن نشان داده میشود.
گشایش فضایی در مسجد شهید مطهری تهران، قاجاریه، مأخذ: معماری مدارس علوم دینی دوره قاجار در مدرسه شهید مطهری، یک گام در این جهت برداشته شده؛ بدین ترتیب که علاوه بر ایجاد چهار حیاطک در اضلاع شرقی و غربی مسجد، این حیاطکها در اضلاع شمالی و جنوبی مسجد نیز پدیدار میشوند (تصویر 8 و 9).
گشایش فضایی در مسجد امام خمینی اصفهان، صفویه، معماری مدارس علوم دینی دوره قاجار 2ـ2ـ فضای گنبدخانه فضاهای گنبدخانه در مساجد اولیه معماری بعد از اسلام ایران از فضاهای اطراف و از جمله ایوان مقابل آن با دیوارههای ضخیم جدا میشوند، اما کاملا مشهود است که نیت معماران در طول زمان بر این بوده که حایل میان فضای گنبدخانه و فضاهای اطراف از میان برداشته شود.