چکیده:
تاریخنویسی عصر صفوی از جمله موضوعاتی است که به دلیل نظام تمرکزیافتهی صفویه در ابعاد سیاسی، مذهبی، اجتماعی و دیوانی بهویژه در عصر شاهعباس اول، دستخوش تحولات مهمی شده است. یکی از اثرهای معروف تاریخنگاری در این عصر تاریخ عالمآرای عباسی، تالیف اسکندربیگ ترکمان، معروف به منشی (۹۶۸ – ۱۰۴۳ ه.ق) است. وی از مورخان و منشیان شاهعباس اول بود که دوازده سال پایانی عصر شاه را از ۱۰۲۵ تا ۱۰۳۸ ه.ق در خدمت او گذراند و در میان مورخان رسمی عصر شاهعباس جایگاه ممتازی داشت. وی کتابش را به رقابت با تاریخ عالمآرای امینی نوشت. کتاب وی در سه جلد، مطالب اجتماعی و زندگینامهی بسیاری از بزرگان عصر را (از وزرا، مستوفیان، شعرا وادیا و غیره) در بر دارد و در موضوع خود از مراجع معتبر است؛ چراکه خود شاهد وقایع و رویدادها بوده است. نتایج این تحقیق نشان میدهد، کتاب عالمآرای عباسی معرّف تاریخنگاری عصر صفویه است و ازآنجاکه خود مورخ شاهد و ناظر حوادث تاریخی بوده، این کتاب اهمیت بیشتری یافته است. اما در برخی موارد، روحیات مدحی، منشیگری و نظامیگری او نیز بهنوعی در تحلیل وقایع تاثیرگذار بوده است و این یک ضعف به شمار میآید.
خلاصه ماشینی:
معرفی کتاب اثر معروف و جاودان اسکندربیگ ترکمان، کتاب تاریخ اوست که در احوال و اعمال پادشاهان صفوی از آغاز حکومت این سلسله تا مرگ شاهعباس و ذکر حوادث مهم آن عهد به نام تاریخ عالمآرای عباسی تألیف شده است.
تصور میرود مؤلف، کتاب خود را به این علت «عالمآرا» موسوم کرده باشد که فضلالله بن روزبهان خنجی، پیش از او کتابی به نام تاریخ عالمآرای امینی تألیف کرده بود که سراسر آن در انتقاد از حکومت صفوی و پادشاهی شاهاسماعیل اول و شرح اعمال خشن و دشمنی و جدال اهل تسنن و تشیع بود (ترکمان، ۱۳۵۰ : ۲).
اسکندربیگ در جایی دیگر آورده است که تألیف این کتاب را به مناسبت پایان سیامین سال پادشاهی شاهعباس آغاز کرده است (همان :۳).
در پایان یادداشت خود به این نکته اشاره کنم که مؤلف پس از اتمام عالمآرا باز در صدد ادامهی تاریخ خود برآمده و ذیلی بر آن نوشته است که حوادث پس از پادشاهی شاهعباس یعنی پنج سال اول دور ۀ سلطنت شاهصفی را شامل است.
اهمیت و ویژگیهای کتاب اهمیت و امتیاز خاص تاریخ عالمآرای عباسی در این است که مؤلف آن، خود شاهد و ناظر بسیاری از وقایع و حوادث آن دوران پرهیاهو بوده است.
درمجموع میتوان عالمآرای عباسی را از نظر اهمیت مطالب آن به دو بخش تقسیم کرد: بخش نخست از آغاز کتاب تا حدود وقایع اواخر روزگار سلطانمحمد خدابنده که مؤلف در تالیف آن از منابع گوناگون و روایات شفاهی بهره برده است و بخش دوم که اسکندربیگ در شرح وقایع، خود در مقام منشی دیوان ناظر بسیاری از رویدادها بوده؛ بخش اخیر از اهمیت بیشتری برخوردار است.