چکیده:
از جمله مؤلفههای تاریخ اجتماعی تشیع که در زمره باورها و اعتقادات و مراسم شیعیان جای دارد، انتظار ظهور امام زمان( است که به صورت رسمی خاص در شیعه درآمده، در قالب مراسمهایی ویژه بروز و ظهور یافته و در اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی آنها تأثیری در خور توجه بر جای گذاشته است. فرهنگ انتظار در جامعه آذربایجان پیش از صفویه نیز نمود یافته و مبین این امر است که به سبب راه یافتن اعتقادات مبتنی بر ظهور مهدی از قرون نخستین اسلامی تا تأسیس دولت صفوی در اذهان جامعه آذربایجان، رسوم مبتنی بر این اعتقاد و همچنین حرکتهای سیاسی _ اجتماعی متأثر از آن در این ناحیه، همواره از سوی عامه مردم با استقبال روبهرو میشده است. این پژوهش درصدد است نمودهای فرهنگ انتظار در جامعه آذربایجان در دوران پیش از صفویه را با استفاده از روش توصیفی _ تحلیلی و با کاربرد مطالعات کتابخانهای بررسی کند.
Among the components of the social history of Shi'ite Islam and within the Shia beliefs and ceremonies، is waiting for the emergence of the Imam of the Time which has had a particular influence in Shiite ceremonies and accordingly، gained particular expression in the social and political circumstances with significant impact. The culture of expectation in Azerbaijani society before the Safavid Era suggests that from the early centuries of Islam up to Safavid institutionalization of Shiism، there has been in fact، belief deep rooted in the minds of Azerbaijani society، and thus the traditions and beliefs based on the socio-political movements influenced this area، and have been welcomed by the public. This research is seeking to explore the expressions of the Waiting culture in the Azerbaijani society in the pre-Safavid era using descriptive survey and the use of literature review.
خلاصه ماشینی:
این امر در جامعه آذربایجان در دوران قبل از صفویه نیز هویداست، به گونهای که فرهنگ انتظار و نمودهای گوناگون آن را میتوان در دو مقطع کلی قبل و بعد از حکومت ایلخانان در این ناحیه مشاهده کرد.
از جمله این موارد میتوان به حضور آذربایجان در نهضتهایی که با توسل به اندیشه موعودگرایی شیعه به نام فردی از خاندان پیامبر که مهدی مورد نظر معرفی میگشت، قیامهایی که با تکیه بر گفتار پیامبر( که در آن ویژگی آخرین شخص صالح را معرفی کردهاند و با شعار «الرضا من آل محمد» انجام میگرفته و نهضتهایی که همزمان با قیام عباسیان یا بلافاصله بعد از خلافت آنان آغاز شده و عموما از جانب ایرانیان با تفکرات وابسته به ایران پیش از اسلام و با عنایت به اندیشه موعودگرایی اسلام به مهدی موعود( معطوف بود، اشاره کرد.
(نعمانی، بیتا: 200، ح16) فیض بن مختار از امام صادق( روایت کند که فرمود: هر کس از شما بمیرد، درحالی که منتظر این امر (ظهور مهدی) باشد، همانند کسی است که با حضرت قائم( در خیمهاش بوده باشد.
این نهضتها که واکنش مردم ایران و از جمله آذربایجان در برابر ظلم و ستم حکام وقت بود، در سه دسته قابل بررسی است (برای آگاهی بیشتر درباره این قیامها در ایران، نک: ترکمنیآذر، 1390: 7-40) که در هر سه نوع میتوان به گزارشهایی درباره آذربایجان نیز اشاره کرد: الف) دسته اول این نوع قیامها با توسل به اندیشه موعودگرایی شیعه به نام فردی از خاندان پیامبر که مهدی مورد نظر معرفی میگشت، آغاز میشد.