چکیده:
دوران پنج سالة خلافت امام علی دارای ویژگی¬های خاصی است. وقوع حوادث بزرگ در پایان خلافت عثمان و چند سال خلافت امام علی باعث شده است از سوی بعضی از محققین به عنوان دوران فتنه نامیده شود. افراد و جریان¬های تاثیرگذار در این حوادث هر یک با انگیزه¬های خاصی وارد وقایع شده و نقش ویژهای در آفرینش آن ایفا نمودهاند. دسته-بندی مخالفان و عملکرد آنان در برابر حکومت امام علی علل و انگیزه¬های مخالفت آنان که به طور عمده عدول از موازین و معیارهای اسلامی را نشان می¬دهد و نیز رفتار امام در برابر آنان در این مقاله مورد توجه قرار گرفته و کوشش شده است با بررسی موارد مذکور زوایای جدیدی از حوادث دوران فتنه مورد ارزیابی قرار گیرد. اقدامات امام علی بیشتر شامل راهنمایی و توجیه مخالفان، عدم اجبارآنان، منزوی کردن و بی¬اعتنایی به آنان است. در موارد خاص بسته به شرایط و نوع مخالفت¬ها برخورد قهرآمیز صورت گرفته است.
خلاصه ماشینی:
"در جای دیگر همین کتاب از ایشان نقل نموده که «سلیم گوید گفتم ای امیرمؤمنان اگر کسی در عقیده توقف کرد و به شما روی نیاورد و دشمنی هم نورزید و دوستدار شما هم نبود و از دشمنان شما هم بیزاری نجست و گفت نمیدانم حق کدام جریان است و در گفته¬اش هم راست¬گو بود چگونه است؟ فرمود: اما کسی که خدای یکتا را بپرستد و به رسول خدا ایمان آورد ولی ولایت و هدایت ما و گمراهی دشمنان ما را نشناخت و با ما دشمنی نورزید و حلالی را حرام و حرامی را حلال نکرد و بدون توجه به اختلاف آراء در اصول و فروع احکام فقط به آنچه خداوند امرونهی فرموده عملکرد این کس نجات یافته است» (افتخارزاده، 1377، ص110).
می¬توان چنین استنباط کرد که نظر امام چنان که در ادامه خواهد آمد در مورد قاعدین و خودداری کنندگان از بیعت این است که گرچه به یاری حق برنخاسته و دین خدا و پیشوای حق را یاری ننموده¬اند و از اجتماع مسلمانان کناره¬گیری کردهاند و بدین لحاظ مستحق شماتت و سرزنش هستند، اما در صورتی که به باطل هم گرایش پیدا نکرده و با حق دشمنی نورزیده باشند و احکام الهی را زیر پا ننهاده باشند، با دشمنان حیلهگر و معاند در یک صف قرار نمی¬گیرند و باید آنان را به حال خود رها کرد."