چکیده:
تحولات اروپا در سده نوزدهم میلادی همه شئون زندگی را در جوامع مرتبط با آن تغییر داد. اقتصاد ایران نیز از این تحولات مصون نماند و در مواجهه با اقتصاد نوظهور سرمایه داری از یک اقتصاد درون زا و سنتی به یک اقتصاد برون زا تغییر یافت. اقتصاد ایران در شکل جدید خود، در طول نیم سده به الگوی استعمار کلاسیک نزدیک و به یکی از تولیدکنندگان اصلی مواد خام برای بازار جهانی تبدیل شد. تریاک به عنوان ماده خام، که در اقتصاد سنتی ایران یک کالای غیر تجاری و متناسب با ویژگی های اقتصاد معیشتی به مصرف خانوادگی و محلی می رسید، از نیمه دوم سده نوزدهم با تغییر شکل اقتصاد ایران، در چارچوب اقتصاد وابسته، تریاک به یک کالای تجاری تبدیل شد نتایج این پژوهش نشان می دهد که تریاک در نیمه سده نوزدهم و به طور مشخص در دهه شصت میلادی به یکی از اقلام صادراتی ایران تبدیل شد و تاثیر زیادی در تجارت خارجی ایران گذاشت. این ماده خام یک روند صعودی نوسان دار تا سال (1880م/1297ق) که اوج تولید تریاک ایران بود، پشت سرگذاشت. دهه هشتاد میلادی صادرات تریاک ایران ثابت و دارای شیب نزولی کمی بود. در اواخر سده نوزدهم میلادی صادرات تریاک ایران با یک شیب تند تنزل پیدا کرد و در اوایل سده بیستم جایگاه استراتژیک خود را در صادرات ایران از دست داد و فرش، جای آن را گرفت. هم چنین، چین بزرگ ترین وارد کننده تریاک ایران و انگلستان در رتبه دوم بود و مصر، عثمانی، ایتالیا و برخی کشورهای عربی و اروپایی دیگر در رده های بعدی قرار داشتند.
خلاصه ماشینی:
احمـد سـیف در کتاب اقتصاد ایران در سدة نوزدهم در فصلی با عنوان تجارتی کردن کشاورزی با دسترسی بـه برخی اسناد در آرشیو وزارت خارجة انگلستان تا حدودی به برخی ارقام پراکنده در زمینـة مقدار تجارت سالانه تریاک دست یافته که در این پژوهش از ایـن اسـناد نیـز اسـتفاده شـده است .
آغاز صادرات تریاک در مورد آغاز صدور تریاک ، مقاطع مختلف ذکر شده است و حتـی کمپفـر بـه تولیـد انبـوه تریاک در دورة صفویه اشاره می کند و می نویسد: کشـت خشـخاش از زمـان صـفویه مـورد توجه بوده ، و حتی بخشی از املاک خاصة سلطنتی در این دوره به کشت خشخاش اختصاص داشته است .
٦ سیف در مورد صادرات اولیه تریاک می نویسد: «بر اساس اطلاعات پراکنده مـی تـوان گفت صادرات تریاک به چـین ، در (١٨٥٣م / ١٢٦٩ق ) از اصـفهان ، در (١٨٦١م / ١٢٧٧ق ) از یزد، در (١٨٧١م / ١٢٨٨ق ) از شیراز و خراسان و بالاخره در( ١٨٧٥م /١٢٩٢ق ) از کرمانشـاه ١ غلامرضا ورهرام (١٣٦٦)، تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند، تهران : انتشارات معین ، ص ١٥٤.
نتیجه ای که می توان از گزارش های موجود استخراج کرد، این است که باید صادرات فعال و تأثیرگذار تریاک را دهة شصت سدة نوزدهم دانست که بعـد از بیمـاری کـرم ابریشـم در سال (١٨٦٤م /١٢٨٠ق ) تحت تأثیر شرایط ایجاد شده ، روندی منظم به خـود گرفـت و رفتـه رفته به مقدار تولید و صدور آن افزوده شد.