چکیده:
اسناد به مثابه منابع با ارزش تاریخی، مورد توجه محققان، پژوهشگران و دانشجویان تاریخ قرار دارد. در بحث اهمیت این منابع و میزان اهمیت آن در میان اهل فن هیچ شبهه و ابهامی وجود ندارد. اما نکته درخور توجه، این است که به رغم همه تاکیدات، میزان استفاده از اسناد در تحقیقات، پروژه ها و پایان نامه ها محدود می باشد و اهل پژوهش، استفاده از سایر تحقیقات و منابع چاپی و حتا نسخه های خطی را بر اسناد ترجیح می دهند. فرضیه های زیادی را می توان در این مورد مطرح کرد: 1- آشنائی دانشجویان با آرشیو و اسناد آرشیوی، محدود می باشد. 2- قوانین آرشیوی، در مراکز محدودیت هائی در استفاده از اسناد ایجاد می کند. 3- میزان دروس گذاشته شده در این مورد در رشته تاریخ، در مقاطع مختلف کافی نیست. 4- استادان، به اندازه کافی با آرشیوها و اسناد آرشیوی آشنائی ندارند. 5- پژوهش درباره اسناد، سخت است و گاهی با ذائقه دانشجویان همخوانی ندارد. 6- میزان آموزش در دانشگاه ها، با نیازها همخوانی ندارد. 7- منابع درسی کافی، برای آشنائی دانشجویان وجود ندارد. 8- انگیزه های لازم برای استفاده محققان و دانشجویان موجود نیست. هریک از سؤالات مطرح شده، در جای خود واجد بحث و بررسی زیادی می باشد که در این جا به آن نمی پردازیم؛ اما باتوجه به این که هم اکنون با وجود کارشناسی ارشد اسناد و مدارک تاریخی و دو واحد درسی در رشته دکترای تاریخ، زمینه تدریس و استفاده از اسناد، هرچند به صورت کم، در تاریخ وجود دارد. اما نکته این جاست که به رغم وجود زمینه ها، منابع درسی کافی در این مورد موجود نیست. بررسی منابع، نشان می دهد که درباره استفاده از اسناد و مدارک تاریخی و تحلیل آن ها، تعداد منابع ما کم است و در انتشارات سمت هم، کتاب درسی خاصی در زمینه بهره گیری از اسناد منتشر نشده است؛ در حالی که استادان نامداری نیز در دانشگاه ها سرگرم پژوهش و تدریس می باشند. بحث ما در این مقاله، پرداختن به این موضوع مهم و حیاتی نیست، بلکه قصد داریم یکی از مهم ترین منابع موجود را در این زمینه - که با گذشت 38 سال از تالیف آن هنوز هم در زمره بهترین ها در نوع خود شمرده می شود - معرفی و نقد کلی نمائیم تا ضمن اشاره به زحمات بی شائبه مؤلف و تلاش وی در این باره، اهمیت وجود منابع این چنینی و کمبود منابع موجود را یادآوری کنیم تا اهل فن، باتوجه به اهمیت ویژه اسناد در تحقیقات تاریخی و طرح دوباره آن ها در رشته تاریخ، به فکر تکمله ای بر آن باشند.
خلاصه ماشینی:
"هدف از تألیف کتاب-چنانچه مؤلف در سرآغاز سخن نیز یاد کرده است-آشنائی کلی وی با احکام و اسناد تاریخی و یادداشتهای زیادی بوده است که او در طی سالها برداشته است و برای مدون ساختن آنها،نیاز به انگیزهای داشته است که تدریس مبحثنامهها و احکام دورۀ صفوی و قاجار در رشتۀ تاریخ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران،به یاری او آمد و ما را به تحسین تحقق اندیشۀ چندسالهاش وامیدارد.
افزون بر این کتابها،بررسی مقالات او نشان میدهد که در حدود 30 مقاله نیز در مجلات به چاپ رسانده که برخی از آنها مرتبط با اسناد است و از آن میان،چند سند مربوط به تاریخ فراموشخانه در ایران،قائم مقام و نامههای خصوصی او،نامههای تاریخی،سه نامه از میرزا ابو الحسن ایلچی،نشانهای دورۀ قاجاریه،دو نامۀ تاریخی دربارۀ رویدادهای مشروطیت،مهرها و طغراهای شاهان ایران از ایلخانان،و دو نامه راجع به وقایع مشروطیت نام بردنی است.
فصل سوم-انواع اسناد تاریخی(39-44): مؤلف در این قسمت ابتدا برای تضویح آسانتر و دقیق کار،انواع سند را در چهار مبحث کلی اسناد مالی،حقوقی و قضائی؛اخوانیات؛سلطانیات؛و دیوانیات،تقسیم کرده و در مورد هریک از آنها توضیح مختصری داده است.
مثال(50-56): فرمان و حکم شاه که در دورههای مختلف تغییرات زیادی داشته است؛اما در دورۀ صفوی،دستورهای دیوان صدر، مثال گفته میشده و از این دوره به بعد وجود ندارد.
نحوۀ ارسال نوشتههای دیوانی(317-324): بعد از صدور سند برای رساندن آن به صاحب سند،از زمان معاویه دیوان خاتم به وجود آمد و در دورۀ سامانیان،نامه را در خریطه قرار میدادند که در دورههای بعدی نیز این رسم رعایت میشد."